Mavzuning fizik asosi

9-mavzu: Elektromagnit induksiya hodisas
9.1 Mavzuning fizik asosi

• 
  Magnit maydon induksiyasi magnit maydon kuchlanganligi bilan quyidagicha bog’langan:
  

bunda -magnit doimiysi, -nisbiy magnit singdiruvchanlik, -vakuumdagi mahit maydon induksiyasi.

• 
  Bir jinsli ( ) magnit maydondagi tokli o’tkazgichga ta’sir qiluvchi Amper kuchi
  

bunda -o’tkazgich uzunligi -o’tkazgich bilan magnit kuch chiziqlari orasidagi burchak.

• 
  Bir jinsli ( ) magnit maydonda harakatlanayotgan zaryadli zarrachaga ta’sir qiluvchi Lorens kuchi
  

bunda -zarrachaning tezligi, esa bilan orasidagi burchak.

• 
  Berilgan sirt orqali o’tayotgan magnit induksiya oqimi
  

bunda -sirt yuzasi, - sirtga tushirilgan normal bilan magnit induksiyasi orasidagi burchak.

• 
  Induksiyasi bo’lgan magnit maydondagi tokli yopiq konturga ta’sir qiluvchi juft kuchning aylantiruvchi momenti
  

bunda -kontur yuzasi, -kontur yuzasiga tushirilgan normal bilan magnit induksiya orasidagi burchak. ko’paytma esa konturning magnit momenti deyiladi.

• 
  Solenoidning magnit oqimi:
  
• 
  Agar magnit maydon bir jinsli bo’lmasa yoki magnit maydon o’zgaruvchan bo’lsa u holda bunday oqim kontur yuzasini kesib o’tganda konturda induksion EYuK yuzaga keladi va u quyidagiga teng
  

• 
  Magnit oqimining o’zgarishi konturdagi tok kuchining ham o’zgarishiga olib keladi bu o’zinduksiya hodisasi deyiladi.
  

-kontur induktivligi.

• 
  Solenoid induktivligi:
  

-uzunlik birligidagi o’ramlar soni, -solenoid uzunligi, -ko’ndalang kesimi.

• 
  Magnit maydonda harakatlanayotgan to’g’ri o’tkazgichda hosil bo’lgan induksion EYuK , aylanma ramkada hosil bo’lgan induksion EYuK esa , bu yerda S-kontur yuzasi, -ramkaning ko’ndalang kesimi.
  
• 
  Magnit oqimining o’zgarishi qo’shni konturdagi tok kuchining o’zgarishiga ham sabab bo’ladi bu o’zinduksiya hodisasi deyiladi.
  

• 
  O’zaro induksiyaga ko’ra tok uzilganda tokning kamayishi uchun: formula orinlidir, bunda R-qarshilik, L-induktivlik.
  
• 
  EYuK ulanganda esa, tok kuchi quyidagi qonun bo’yicha ortib boradi:
  

• 
  Tokli kontur magnit maydon energiyasi
  

9.2 Masala yechish namunalari

1. 
   Induksiyasi 0.05Tl bo’lgan magnit maydonda uzunligi 1m bo’lgan sterjen aylanmoqda. Aylanish o’qi sterjenning bir uchidan o’tgan bo’lib, u magnit maydonnong kuch chiziqlariga parallel. Sterjenning har bir aylanishida u bilan kesishuvchi magnit oqimining o’zgarishi topilsin.
   

Berilgan:
Topish kerak:
Yechilishi: Masala shartiga ko’ra magnit maydon induksiyasi yoki magnit maydon kuchlanganligi - ga perpendikulyar bo’lganligidan: (1). Sterjen aylanishidanhosil bo’lgan sirt (2). ekanligini hisobga olib (3) formulani hosil qilamiz va hisoblansa kelib chiqadi. Javobi: .

2. 
   Elektromagnit qutblari orasida induksiyasi 0.1 Tl bo’lgan bir jinsli magnit maydoni hosil bo’ladi. Maydon kuch chiziqlariga tik o’rnatilgan 70 sm uzunlikdagi simdan 70A tok o’tganda simga ta’sir qiluvchi kuch topilsin.
   

Berilgan:
Topish kerak:
Yechilishi: Magnit maydondagi tokli o’tkazgichga ta’sir qiluvchi Amper kuchi (1), bunda o’tkazgich uzunligi bilan magnit induksiyasi orasidagi burchak bo’lib u 90⁰ ga teng ekanligidan ga teng va (2). Son qiymatlarini qo’yib hisoblaymiz va javobi: .

3. 
   Bir xil tezlik bilan harakatlangan proton va elektron bir jinsli magnit maydonga uchib kiradi. Proton trayektoriyasining egrilik radiusi elektron elektron trayektoriyasi radiusi dan qancha katta bo’ladi?
   

Berilgan:
Topish kerak:
Yechilishi: Magnit maydoni tomonidan elektron va protonga Lorens kuchi ta’sor qiladi: (1) chunki bir jinsli ( ) magnit maydonda elektron va proton bir xil tezlikda harakatlanganligi uchun ya’ni bo’lganligi uchun kelib chiqadi, o’z navbatida zarralar quyidagi bir xil tezlanish bilan harakatlanadi (2). Agar ekanligini inobatga olsak kelib chiqadi bundan -elektron uchun, , ikalasini nisbatidan hisonlasak, . Javobi: 1840 marta.

4. 
   O’zaksiz solenoiddagi magnit induksiyasining oqimi . Solenoid uzunligi bo’lganda, shu solenoidning magnit momenti topilsin.
   

Berilgan:
Topish kerak:
Yechilishi: Konturning magnet momenti (1), buni solenoidga qo’llasak (2), solenoid uchun magnit oqimi esa (3). Bundan (2) ga ko’ra , yoki ni hisoblasak . Javobi: