Мавзунинг долзарблиги



Download 0,77 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/23
Sana04.11.2022
Hajmi0,77 Mb.
#860497
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   23
Bog'liq
Хасанбоев А.А. КОДИ-1

II 
 БОБ.
 ҒАРБДА 
ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАР 
ПРОФИЛАКТИКАСИ ҲАКИДАГИ ТАЬЛИМОТЛАР ШАКИЛЛАНИШ 
ЖАРАЁНИ. 
2.1 Ғарб мамлакатларида ҳуқуқбузарликлар профилактикаси 
ҳақидаги таьлимотларнинг ривожланиш жараёнлари. 
Жаҳон хукукдй маданияти инсоният тарихида тупланган хукукдй 
кадриятларнинг мажмуидир. Ҳар бир мамлакат жаҳон хукукдй маданиятига 
ҳисса кўшган. Жаҳон хукукдй маданияти умуминсоний ва миллий хукукдй 
гоялар, кечинмалар, таълимотларни узида мужассамлаштиради. Ҳар бир 
миллий хукукдй тизим жаҳон хуқуқий маданиятининг таркибий қисмидир. Шу 
боис жаҳон хуқуқий маданиятини ҳозирги замон асосий хукукдй тизимлари 
орқали таърифлаш мумкин. Аммо дунёдаги 200 га якдн миллий ҳуқуқий 
тизимларнинг барчасини куриб чикишнинг имкони ҳам йуқ, керак ҳам эмас. 
Шунинг учун юридик типология масаласи муҳим аҳамият касб этади.
XXI аср бусагасида миллий хукукдй тизимларнинг сони деярли уч 
баробарга купашди ва хозирда уларнинг сони 200 га якднлашди. Албатта, гaп 
миллий ҳуқуқий тизимларнинг сони ва уларнинг хилма-хиллигида эмас. Бунда 
юридик типология дунё ҳуқуқий харитасини куп жиҳатдан ҳар томонлама 
тахдил килишнинг дастлабки зарурий шартидир. 
Юридик типологиянинг асосий тушунчалари қуйидагилардир: "дунё 
хуқуқий харитаси", "хуқукнинг тарихий типи", "хукукдй тизим оиласи", 
"миллий хукукдй тизим"
1
. Хукукдй тизим деганда, тор маънода маълум 
давлатнинг "миллий хукукдй тизим" деб аталадиган хукукд тушунилади. Бунда 
" ҳуқуқий тизим" тушунчаси " ҳуқуқий тизими" тушунчасининг синоними эмас, 
чунки кейингиси объектив ва субъектов омиллар билан белгиланадиган, хукук, 
сох;аларининг тузилиши, узаро алок,аси ва муносабатини очиб берадиган 
институциявий тушунчадир. "Хуқукий тизим"- "худуқ тизими"га нисбатан 
кенг тушунча. У хуқуқ соҳаларининг мажмуи (хукук тизими) билан бирга, 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


36 
жамият хукукий ҳаётининг бошка соҳаларини ҳам ўз ичига олади. Уларни 
тахдил кдлиш хукукий ривожланишнинг факат бир институциявий тузилиш 
билан очиб булмайдиган томонларини ва жиҳатларини очиш имконини беради. 
"Хукукдй тизим" тушунчасида "хукук тизими"дан фаркли ўларок, хукук 
соҳаларининг ички тузилишигина эмас, балки уларнинг мустакиллиги ҳам акс 
эттирилади. Кенг маънода ишлатиладиган "хукукий тизим" тушунчаси сиёсий 
хукукшунослик билан узвий боғлик. Бу ердаги терминлар анча хилма-хилдир. 
Масалан, Р.Давид "хукукдй тизимлар оиласи", К.О.Эберт ва М.Рейнстайн 
"хукукдй доиралар", И.Сабо "хукукий тизимлар шакли", С.С.Алексеев 
"тузилмавий умумийлик" терминини ишлатади. Уларнинг ичида энг куп 
таркалгани эса "хукукий оила" терминидир. "Хукукдй оила" тушунчаси узаро 
ухшаш юридик белгиларга эга булган хукук тизимларининг нисбий бирлигини 
англатиш учун хизмат кдлади ва айтиб утилган тизимларнинг муайян тарихий 
ривожланиш хусусиятларини, яъни тузилиши, хукук манбалари, етакчи хукук 
институтлари ва сохалари, хукукий маданияти, анъанаси кабиларни акс 
эттиради. У, энг аввало, "хукукнинг тарихий типи" тушунчасига нисбатан 
иккиламчи, ёрдамчи хдсобланади, хукук шаклининг нисбатан мустакдллигини, 
хукукдинг техник-юридик мазмунини, узига хослигини акс эттиради. Шундай 
килиб, хукук оиласи деганда, бир хукук чегарасида тарихий шаклланишининг 
ухшашлиги асосида бирлашган миллий хукук, тизимларининг озми-купми кенг 
мажмуи, хукукий манбалар тузилиши, етакчи хукук соҳалари ва хукук 
институтлари, хукукдй куллаш, юридик фаннинг умумий жиҳатлари 
тушунилади. 
"Ҳукукдй тизим" тушунчаси кенг маънода "хукукдинг тарихий типи"
1
тушунчасига ухшаш тушунча сифатида кулланилади. Бу тушунчаларнинг 
иккинчиси бир ижтимоийиктисодий формациядаги хукукий тизимларнинг 
барчасини Камраб олади ва, энг мухдми, шу тизимларга ҳам хослигини 
1
Феруза Муҳиддинова сиёсий ва ҳуқуқий таьлимотлар тарихи дарслик. Тошкент-2011. 
www.ziyouz.com kutubxonasi 


37 
ифодалайди. Бирок "хукукнинг тарихий типи" тушунчаси хрзирги замон 
хукукдй тизимларининг барча куриншиларини камраб ололмайди. Юридик 
адабиётларда бутун Ер шаридаги миллий хукукдй тизимларни эътиборга олиб, 
"дунё хукукий харитаси" (В.А.Туманов), "дунёнинг юридик жугрофияси" 
(В.Кнапп) "хукукдй тизимлар ҳамжамияти" (Ж.Сталев) ва бошқа атамалар 
ишлатилади. Бу атамалар Ер шарида мавжуд булган миллий хукукий 
тизимларни уларнинг узига хос белгилари билан бирга қамраб олади. 
Юридик типология "Типология" ва "классификация" (таснифлаш) 
тушунчалари айнан ухгпапг эмас. Классификацияга нисбатан типология 
кенгрок, тушунча. У барча бугинлари умумий ривожланиш қонуниятларига эга 
булган сифатий ухшашлик йигандисини эътиборга олади. Мохдятан типология 
билан классификациянинг алоқаси умумий ва махсус бирлик сифатида 
курсатилиши мумкин. Типология классификацияга таянади, мантиқан билиш 
жараёни ундан кейин келади, унинг камчиликларини босиб утади ва шу 
маънода унинг туғридан-тугри давоми хисобланади. Дунё миқёсидаги 
типологияда ҳозирги замон хукукдй тизимлари ҳуқуқнинг маълум тарихий 
типига тегишлилига қараб аникданади. Унинг тузилиши учун ишлатиладиган 
мезон тегишли ижтимоий-иқтисодий формациялар томонидан берилган 
хуқукий тизимлар мохдятини эътиборга олади. Шундай кдлиб, ижтимоий-
иқтисодий ва сиёсий тузум типологик мезон деб ҳисобланиши ва у ҳозирги 
замон хуқукий тизимларининг дунё миқёсидаги типологияси, яъни хуқуқнинг 
тарихий типларини тузиш учун асос булиб хизмат кдлиши мумкин. Ҳозирги 
замон хукукдй тизимларининг дунё мик,ёсидаги типологияси шу мухдм 
нарсани к,айд киддлики, бусиз ҳуқуқнинг тарихий типи мавжуд булмайди ва 
булиши ҳам мумкин эмас. У хукукий тизимларни турли шакл ва куринишларда 
буладиган тегишли ижтимоий-иқтисодий формацияларнинг таркибий қисми 
деб таърифлайди.
Юридик типология муаммоси умумий ва махсус муносабатлар билан хал 
этилмайди, шунингдек, оралик, сифатидаги даража ҳам мавжуд, усиз эса 
ҳозирги замон хуқуқий тизимларини урганиб булмайди. У ҳозирги замон 


38 
хуқукий тизимларини умумий ва хусусий урганишда узаро алокддорлик 
сифатида фалсафий тушунчаларни куллаш ни назарда тутади. Бу ерда ran уч 
томонлама алоқа, яъни хукукдинг тарихий типи дунё миқёсидаги типология 
натижаси 
(хукукдй 
оила) 
классификация 
натижаси
(муайян миллий хукукдй тизим) ҳакдда боради. Ҳар бир миллий хукукдй 
тизимда, биринчидан, барча хукукдй тизимларга тегишли умумий хуқуқий 
белгилар; иккинчидан, уларнинг айримлари билан хуқуқийнинг маълум бир 
тарихий доирасида бирлаштирувчи хусусиятлар (типологик белгилар); 
учинчидан, хуқуқ оиласи ва хукуқ гурухи доирасида бирлаштирувчи 
хусусиятлар ва ниҳоят, фақат тегихпли миллий хуқуқий тизимларгагина хос 
булган хусусиятлар намоён булади. Юридик типология доирасида турли 
хукукдй тизимларни муайян-тарихий, юридик-техникавий ва бошқа 
хусусиятлари жихатдан классификация кдлиш анъанаси мавжуд.
Маълумки, хукукий типологиянинг иккала тури ҳам бирбирини узаро 
тулдириб турса-да, улар бир-бирига карамақарши куйилмаслиги керак. Бунда 
умумий типология уз ичидаги классификация учун методологик асос ролини 
бажаради, охиргиси эса конкретлаштирилади ва у ёки бошқа хукукдинг 
тарихий типи доирасида хукукдй тизимларнинг энг мухдм умумий белгиларини 
маълум маънода шакллантиради. Классификация умумий типологиянинг узига 
хос хусусиятлари билан узаро алокддорлигини хдсобга олмаслиги мумкин эмас 
ва 
аксинча. 
Умумий 
типология 
билан 
хукукий 
тизимларнинг 
классификациялаш бирлигидагина дунё хукукдй харитаси ҳакида умумий 
тушунчага эга булиш мумкин. Классификация хукукий тизимлар даражасида 
ҳам, хуқуқнинг етакчи соҳалари даражасида ҳам булиши мумкин.
Ҳозирги замон хукукдй тизимлари таснифини хукук, оилалари тизимини, 
хуқуқ гурухдари ва алохдда миллий хукукдй тизимлар тузилиши буйича 
мураккаб деб кдрамок, лозим. Ҳар бир хуқуқ оиласи таркибида яна куп майда 
классификацияларни куриш мумкин ва, уз навбатида, уларни ҳам бир нечта 
хуқуқ гурухдарига булиш мумкин. Масалан, романгерман хукук, оиласида 
француз хуқуқи ва герман ҳуқуқи умумий хуқуқи оиласида инглиз хуқуқи ва 


39 
Америка хуқуқи ажратилади. Академик В.Кнапп куйидаги таснифни 
келтиради. Масалан, роман-герман хукук оиласида Француз хуқуқи Австрия 
хуқуқи Герман хуқуқи Швейцария хуқуқи Скандинавия мамлакатларининг 
хуқуқи хуқуқининг аралаш тизими, каноник хукуқ каби хукук тизимларини 
фарклайди. Хорзирги замон асосий хукукдй тизимларини таснифлашда юрист 
"етти ўлчаб бир кес" кабилида иш тутиши керак ва, авваламбор, хукукдй 
тизимларнинг унча куп булмаган сони билан чекланиши лозим. Агар кимда-
ким классификациялашда бутун ер юзидаги хукукдй тизимларни ишлатмокчи 
булса, у эмпирик материал юкини торта олмай колади. Хозирги замон хукукдй 
тизимларининг энг мукаммал руйхати Кдёсий хукукдинг халкаро 
энциклопедиясида келтирилган.
Бироқ бу ерда ҳам дунёдаги барча хукукдй тизимлар камраб олинган эмас. 
Шуниси кизикди, юрист, авваламбор, хукукий тизимларнинг бош бугинини 
аниклаши, сунгра уларнинг кейинги географик таркалишини аникламоғи 
лозим.
Агар дунё хукукий харитасига назар ташланса, шуни куриш мумкинки, ер 
юзи ахрлисининг учдан икки кдсми роман-герман ва инглиз умумий хукукддан 
келиб чикадиган хукукий тизимлар асосида яшамокда. Классификация асоси 
булиб, биринчидан, анча кенг ёки, аксинча, жуда тор илк жугрофий дойра 
хизмат кдлиши мумкин. Иккинчидан, мезонлар эмас, балки тарихий характерда 
ҳам булиши мумкин. Ва нихоят шу вазифани юридик институтлар ва хукук 
сохдлари ҳам бажариши мумкин. Умуман, хрзирги замон хукукдй тизимларини 
кенг доирада классификациялашда ишлатиладиган мезонлар турли хил 
омилларни, яъни этник, маданий, жугрофий, диний омиллардан бошлаб 
"юридик техника", "хукук услуби"
1
гача хисобга олиши мумкин. Шу боис юрист 
олимлар канча булса, классификациялар ҳам шунчалик кўп. Хрзирги замон 
хукукдй тизимларини классификациялашни иккита асосий йуналишга булиш 
1
Феруза Муҳиддинова сиёсий ва ҳуқуқий таьлимотлар тарихи да Тошкент-2011. 
www.ziyouz.com kutubxonasi


40 
мумкин. Табиийки, шартли равишда улардан ҳар бири, уз навбатида, муайян 
хусусиятларга эга булган бир канча турларига эга. Биринчи йуналиш француз 
олими Р.Давиднинг асарларида уз аксини топган. Унинг уч томлик асарида учта 
(роман-герман, англо-саксон, социалистик) "ҳуқуқ оиласи"ни ажратиб 
курсатади ва уларга дунё ҳаритасининг бешдан тўрт кдсмини уз ичига оладиган 
ҳамда "диний ва анъанавий тизимлар" деб номланган бутун юридик дунё 
туташади.
Бундай классификациялашга иккита мезон, яъни мафкуравий (бунга Р. 
Давид диний, фалсафий, иқтисодий ва ижтимоий омилларини киритади) ва 
юридик техника мезони асос булади. Уз навбатида, уларнинг иккаласини 
ажратган ҳолда эмас, балки умумлаштирган хдлда фойдаланиш зарур. 
Замонавий юридик фанда Р.Давиднинг классификацияси машхур. Масалан, 
француз университетларида "Ҳозирги замон асосий хукукдй тизимлари"
1
ўкув 
фанининг укдтилиши худой шу классификация асосида олиб борилади. 
Иккинчи йуналишнинг кузга куринган вакили немис юристи К. Цвайгерт 
хдсобланади. У классификацияга беш омилни, яъни: 1) хукукдй тизимнинг 
пайдо булиши ва таракдиётини; 2) юридик фикрлашнинг узига хослигини; 3) 
узига хос хукукдй институтларни; 4) ҳуқуқ манбалари ва уларни птархлатп 
усулларини; 5) мафкуравий омилларни назарда тутувчи "хукукдй услуб" 
("ҳуқуқ услуби") ни мезон кдлиб олади.
Шу асосда К.Цвайгерт саккизта "хукукдй доира"ни, яъни роман-герман, 
Скандинавия, инглиз-америкача, социалистик, ислом хуқуки ҳинд ҳуқуқини 
фарклайди. Асосий хуқуқий оилаларни ажратиш учун бир-бири билан узаро 
боглик, учта мезон 1) хукутуай тизимларнинг келиб чиқиши; 2) хукук, 
манбалари тизими; 3) хукукдй тизимлар тузилиши, етакчи хуқуқий институтлар 
ва хуқуқ соҳалари муҳим хисобланади.
1
Ҳайдарали Муҳамедов Ҳорижий мамлакатлардавлати ва ҳуқуқи тарихи Дарслик . 
Тошкент-2018 


41 
Ҳуқуқ асосларининг шакли, тизими ва иерархияси хуқуқий оиланинг 
ҳолатини тавсифлайди ва уларни таснифлашнинг мухдм мезонини узида 
ифодалайди. Агар роман-герман хукук, оиласи ёзма кодификациялашган хуқуқ 
яъни қонунларда уз ифодасини топган нормалар йигандисидан иборат булса 
(бунда доимий ва кенг норма ижодкорлиги қонунларга биркитиладиган умумий 
тамойилларга йул топади), инглиз-америка умумий хукукд континентал хукук, 
тизимидан шу маънода фаркланадики, унинг асосида суд прецедента ётади: у 
узида мажмуалаиггирилмаган хукукдй тизимни ифода этади. Ҳар бир хукуқ 
оиласи манбалари тизими, авваламбор, тарихий ривожланишнинг узига 
хослиги билан белгиланади. Шу муносабат билан скандинав хукукд асослари 
алохдда кдзикдш уйготади. Мана юз йилдан ортик, вақт давомида купчилик 
қонунчилик актлари бу ерда Скандинавия давлатлари хамкорлиги натижасида 
қабул кдлинади. Агар илгари бу қонунчилик ҳамкорлиги фақат хусусий 
хукукда тегишли булса, энди у бутун оммавий хукук, соҳасини ҳам қамраб 
олади. Ҳуқуқ манбалари тизимининг тарихий ривожланиш хусусиятларини 
юридик фикрлаш тарзи деб аталадиган холат ҳам белгилайди.
Масалан, роман-герман юриста учун тушунарли ёндашиш, тушунарли 
тузилишга, қаҳмма хукук, соҳаларини тула системалаштиришга интилиш ва 
мантикдй алокдларни мантиқан куриб чикдш хосдир. Инглиз юриста узини 
умумлаштириш ва мавхумлаштириш билан овора кдлиб утармайди. Ҳукукий 
тазимларни классификациялашда умуман хуқуқ сохдлари урнини, айниқса, 
конституциявий, фуқаролик, савдо, жиноий, процессуал каби етакчи 
сохдларини эътаборга олмок, лозим. Бир хил хукукдй тизим хукукдинг қайси 
сохдси мезон сифатида олинишига қараб, турли хукук, оиласига киритилган 
булиши мумкин. Масалан, хусусий хукук, асосида ишлаб чикдлган 
классификациялашда Лотин Америкаси давлатлари хукукдй тизими баъзи бир 
жиҳатлари билан роман-герман хукук, оиласига мансублиги сезилади. Лекин 
конституциявий хукук, асосидаги классификациялашда бу мамлакатларнинг 
купчилиги умумий хукук, тизимидаги Америка хуқуқи гурухига киритилади.


42 
Скандинавия хуқуқ тизими эса роман-герман хуқуқ тизимига мансуб. Бу 
ерда хусусий хуқуқ билан оммавий хуқуқ уртасидаги чегара озрок, аникдикка 
эгалиги хдсобга олинса, у ҳолда у "умумий хуқуқ"қа якднрокдек туюлади. 
Шундай кдлиб, учта узаро боглик, мезонлар асосида қуйидаги саккизта асосий 
хукуқ оиласини ажраташ мумкин: роман-герман хукуқ оиласи, Лотин 
Америкаси хукук, оиласи, умумий хукук, оиласи, Скандинавия хукук, оиласи, 
мусулмон хукук, оиласи, хднд хукук, оиласи, одат хукукд оиласи, Узок, Шарқ 
хукук, оиласи. а) Роман-герман зуцуц оиласи. Роман-герман хукук, оиласига 
Европа кдтъасида Рим каноник хукукд ва маҳаллий анъаналар асосида юзага 
келган хукук, тизимлари киритилади. У Рим хукукдни италян, француз ва немис 
университетларида укдтиш йули билан XII-XVI асрларда Юстиниан қонунлари 
туплами асосида шаклланган, купгина Европа давлатлари учун умумий булган 
юридик фан сифатида юзага келди.
"Рим хукуки рецепцияси"
1
номини олган жараён юз берди. Аввал бу 
рецепция назарий '5шаклда эди. Рим хукукд бевосита кулланилмасдан, унинг 
мохдяти, ривожланган тизими, ички мантиги, юридик техникаси урганилар эди. 
Худди шу нарса Европа давлатларининг хукукдй тизимларини маълум бир 
ухшашликка олиб келди. Шу йуналишда каноник хукукдинг таъсири ҳам кузга 
ташланади. Миллий кодификациялаш хуқуққа аникдик ва равшанлик берди, 
унинг амалий ишлатилишини анча осонлаштирди ва Континентал Европада 
вужудга келган хукук, нормаси ва, умуман, хукукдй тушинишнинг мантиқан 
тугалланиши булиб майдонга чикди. Улар роман-герман хуқуқ оиласининг бир 
бутун ҳолат сифатида шаклланишини таллади. 
Роман-герман хуқуқ оиласи учун ёзма хукукдинг мавжудлиги, хукук, 
асосларининг бир бутун иерархик тизими, унинг оммавий ва хусусий хукук, 
соҳаларига булиниши, шунингдек, хукук, тизимларининг соҳаларга булиниши 
хосдир. Роман-герман хукукд оиласидаги барча мамлакатлар хукукд учун. уни 
тизимлаштирувчи хусусияти озми-купми бир хил хуқуқ принципларининг якка 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


43 
тизими умумий саналади. Бу мамлакатларнинг барчасида ёзма конституциялар 
мавжуд булиб, улардаги нормалар орқали олий юридик нуфуз тан олинади. 
Купчилик давлатларда бу нуфуз одатдаги қонунларнинг конституцияга 
мослиги юзасидан суд назоратини ўрнатиш билан мустахдамланади. 
Конституциялар турли давлат органларининг қонунчилик ваколатларини 
белгилайди ва шу ваколатга мувофик, турли хуқуқ манбаларини 
даражаланггиришни утказади. Роман-герман юридик назарияси ва қонунчилик 
амалиёти одатдаги конуннинг уч турини фаркдайди: тупламлар, махсус 
қонунлар (даврий қонунчилик) ва нормаларнинг тупланган матнлари.
Кўпчилик континентал мамлакатларда фукаролик (фукаролик ёки савдо) 
жиноят, фукаролик-процессуал, жиноят процессуал кодекслари ва бошка баъзи 
бир конунлар амал киляпти. Одатдаги қонунчилик тизими ҳам анча 
кенгайтирилган. Крнунлар ижтимоий муносабатларнинг алохдда соҳасини 
тартибга солади. Ҳар бир мамлакатда уларнинг сони жуда кўп. Роман-герман 
хукукд манбалари орасида конунга биноан кабул кдлинган актларнинг 
регламентлар, маъмурий фармойишлар, вазирлар декретлари кабиларнинг роли 
катта ва янада ортиб бормокда. Роман-герман хукукд манбалари тизимида одат 
хукукд узига хосдир: у фақат конунга қушимча сифатида хдракат кдлиб 
колмасдан, балки "конундан ташқари" ҳам амал кдла олади. Шундай хдлатлар 
буладики, одатлар "конунга қарши" булиб қолади. Масалан, Италия новигация 
хукукдда денгиз одати фукаролик кодекси нормасидан устун келиб қолади.
Бугунги кунда одат баъзи истисноларни эътиборга олмаганда, мустакдл 
хуқуқ манбаи хусусиятини йуқотди. Суд амалиёти хрлатининг анча қарама-
қарши эканлигини куриши мумкин. Лекин шунга қарамай, суд амалиётини 
ёрдамчи манбалар қаторига кушиш мумкин эмас. Биринчи навбатда, бу 
"кассацион прецедент" билан боглиқ. Чунки кассацион суд - бу олий погонадир, 
шунда "оддий" суд қарори, масалан, кдёслаш ёки умумий тамойилларга 
асосланган, кассацион боскдчини утиб, шунга ухтгтдш ишларни ҳал кдлишда 
бошқа судлар томонидан фаркди прецедент деб қаралиши мумкин. Роман-


44 
герман хуқуки тизимида шу хуқуқ оиласи асосий принципларини ишлаб чивдан 
доктрина алохдда урин эгаллайди.
Доктрина қонунни тайёрлаш фаолиятида анча мухдм роль уйнайди. У 
хукукий куллаш фаолиятида (конунларни шархдашда) ҳам ишлатилади. 
Халкаро алокаларнинг ривожланиши билан миллий хукукий тизимлар учун 
халкаро хукук катта аҳамиятга эга булмокда. Баъзи бир давлатларда халкаро 
шартномаларга ички Конунларга нисбатан катга юридик куч берилмокда. 
ГФРнинг 1949 йилдаги Конституциясида "халкаро хукукиинг умумий 
принциплари" конунга нисбатан устун эканлиги тугридантугри айтилади. 
Шундай қилиб, иерархия тизимининг ягона схемаси доирасида ургуларнинг 
урни узгарса-да, роман-герман оиласига кирувчи давлатлар учун ягона 
схемалар хосдир. Худди шундай фикрни хукукдй тизим, яъни унинг сохдларга 
булиниши ҳақида ҳам айтиш мумкин. Роман-герман оиласига кирувчи барча 
давлатларда хукудни оммавий ва хусусий хукукда булиш тан олинади. Бундай 
булиниш умумий характерга эга (купинча доктриналидир) ва охирги пайтларда 
узининг аввалги ахдмиятини йукртди. Энг умумий маънода шуни айтиш 
мумкинки, оммавий хуқуққа давлат органлари статуси ва фаолияти тартибини 
ҳамда индивид билан давлатнинг муносабатларини белгилайдиган соха ва 
институтлар, хусусийга эса шахслар уртасидаги муносабатларни тартибга 
соладиган соҳа ва институтлар тегишли. Бу икки сохднинг ҳар бирига турли 
давлатларда деярли бир хил сохдлар мос келади. Лекин, масалан, ГФРда 
оммавий ва хусусий хукук, уртасидаги булиниши, Франциядагига нисбатан 
унчалик сезилмайди, умумий, маъмурий ва конституциявий адлия органларини 
ташкил кдлиш ваколатида Франциядагига нисбатан бошкдча аксини топган. 
Европанинг турли давлатлари хукукднинг роман-герман хукук, оиласига 
мансублиги миллий хуқуқий тизимлар уртасидаги маълум фаркдарни истисно 
килмайди.
Шуни эслатиб утамизки, бир томондан, француз хукуки, иккинчи томондан 
герман хукукд шундай модель булиб хизмат кдлдики, унинг асосида роман-
герман хукук, оиласи ичида иккита хукук, гурухи ажратилади: роман гурухд - 


45 
бунга Франция, Бельгия, Люксембург, Голландия, Италия, Португалия, 
Испания киради; герман хукук, гурухд - унга Австрия, Швейцария ва бошкд 
давлатлар тегишли. Роман-герман хукукд оиласида француз хукукида энг кучли 
деб топилган "рим (роман) хукуки" "герман хукуки" гурухддан фарк, кдлади, 
"герман хукуки"га
1
герман хукукд фани анча таъсир курсатган.
Англия-Америка хукукий тизимлари (Умумий хукук, оиласи). Роман-
герман хукукдй тизими давлатларидан фарк, кдлиб, инглиз-саксон хукукий 
оиласига кирувчи давлатларда судьялар томонидан шакллантирилган ва суд 
прецедентларида ифодаланган норма хукукнинг асосий манбаи булиб хизмат 
кдлади. Инглиз-Америка умумий хукуки, Рим хукуки каби "химоя бор жойда 
хуқуқ бор" принципига асосан ривожланган "адолат хукукд" низомлари билан 
тулдирилган ва такомиллаштирилган инглиз умумий хукукдни кодификация 
кдлишнинг барча уринишларига (И. Бентам) карамасдан, у судлар томонидан 
тузилган прецедент хукукддир. Бу статут (конунчилик) хукукд ролининг 
усишини истисно кдлмайди. Шундай кдлиб, инглиз хукукд уч таркибий 
кдсмдан иборат тузилишга эга булди: умумий хукук - асосий манба; ушбу 
асосий манбани тузатувчи ва тулдирувчи адолат хукукд; статут хукукд - 
парламент томонидан чикарилган ёзма хукук, Инглиз-Америка хукукдй 
оиласида Англия хукукд гурухдни ва келиб чикдши жихдтидан у билан боглик, 
АҚШ хукукдни фаркдаш керак. Англия хукукд давлатлари гурухдга Англия 
билан бирга Британия империясининг собик, мустамлакалари - Шимолий 
Ирландия, Канада, Австралия, Янги Зеландиядан иборат Британия 
Хамдустлиги киради.
Хрзирги даврда 36 та давлат Хамдустлик аъзоси хдсобланади. Маълумки, 
Англия йирик мустамдакачи давлат булиб, инглиз умумий хукукд купгина 
мамлакатларда таркалган эди. Бунинг натижасида бугунги кунда дунё 
ахрлисининг учдан бир кдсми инглиз хукукд нормалари асосида яшамокда. 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


46 
АҚШ хукуки инглиз умумий хукукдга асосланган булиб, хозирги пайтда тула 
мустакдлдир.
Француз хукуки сезиларли роль уйнайдиган Луизиана иггати ва худудида 
испан хукукд таркалган жанубий штатлар эса бундан истисно. Умумий хукук, 
узида тарихнинг чукур таъсирини мужассамлаштирган тизимдир. Бу тарих эса 
то XVIII асргача якка инглиз хукукд тарихи булиб, у уч йул, яъни умумий 
хукукдинг шаклланиши, уни адолат хукукд билан-тулдириш, статутларини 
шархдаш билан ривожланди. Бирок, агар континентал Европа юристлари 
хукукди урнатилган тартиблар мажмуи деб карасалар, инглизлар учун эса у, 
асосан, суд келган карордир. Континентда юристлар, авваламбор, бу холат 
кандай тартибга солинганлиги билан кдзиксалар, Англияда эса иш буйича тугри 
карор чикарилиши учун суд уни кайси тартибда кўриши кераклиги билан 
кдзикадилар. Францияда, Германияда, Италияда, роман-герман хукуқ оиласига 
кирувчи барча давла'уларда одил судлов доимо университетларнинг юристлик 
дипломига эга булган судьялар томонидан амалга оширилган. Англияда хатго 
XIX асргача хам "юкори судлар"да ишлаш учун юридик университет 
маълумотига эга булиш шарт эмас эди; улар адвокат булиб ишлаш, судлов 
ишлари амалиётини урганиш жараёнида мутахассисликни эгаллар эдилар. 
Факат бизнинг давримизда адвокат ёки судья булиш учун университет 
дипломини олиш мухдм шарт булиб колди.
1
Юридик касб билан шугулланиш имконини берадиган профессионал 
имтихрнлар (хозирги кундаги юридик дипломнинг эквивалента деб каралиши 
мумкин) мухим булиб колди. Лекин бугунги кунда хам инглизлар назарида 
ишларнинг судда виждонли кишилар томонидан курилиши асосий мезон булиб 
колмокда. Уларнинг фикрича, умумий ахлокдинг бир кдсмини ташкил килувчи 
судлов ишларининг асосий коидаларга риоя килиш "яхши судлаш" учун 
етарлидир. Англия хукукд хрзирда хам асосан муайян холатларни куриб чикиш 
жараёнида судлар томонидан ишлаб чикдлган суд хукуки булиб крлмокда. 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


47 
Прецедент коидаси нуктаи назаридан олиб караганда, умумий хукук, 
нормалари роман-герман хукукдй тизими нормаларига нисбатан узгарувчанрок 
ва аникроқ бўладиган вазиятни таъминлайди, лекин купрок казуистик 
жихатлари билан ажралиб туради.
Англо-саксон хукук оиласидаги хукукдинг тузилиши (хукук сохалари ва 
институтларига булиш), хукук концепцияси, хукук манбалари тизими, юридик 
тил булар хаммаси романгерман хукук тизимига нисбатан бутунлай бошкача. 
Инглиз хукукдда хукук оммавий ва хусусийга хукукка ҳам булинмайди, бу ерда 
уни умумий хукук (Common law) ва адолат хукуки (Egnitj law) гa булиш 
алмаштиради. Инглиз хукукд сохалари Континентал хукук тизимидагидек аник 
ифодаланмаган. Бу эса иккита омилни келтириб чикаради. Биринчидан, хамма 
судлар умумий юрисдикцияга эга, яъни турли категориядаги, масалан, оммавий 
ва хусусийхукукдй, фукаролик, савдо, жиноий ишларни куриб чикдшлари 
мумкин. Булинган юрисдикция хукук сохаларини чегаралашга олиб келади, 
бирхиллаштирилгани эса, тескари йуналишда амал кдлади. Иккинчидан, инглиз 
суд амалиёти ва айрим конунларни ислох, кдлиш йули билан аста-секин 
ривожланди. Англияда европача типдаги кодекслар йуқ. Шунинг учун инглиз 
юристига хукук бир хил (ўхшаш) куринади. Инглиз доктринаси хукукиинг 
таркибий булиниши хакидаги мунозара кдлмайди. У, умуман олганда, назарий 
асослашдан натижани маъкулрок, куради. Америка революцияси биринчи 
уринга узининг "инглизча утмишидан" воз кечувчи мустакдл америкача ҳуқуқ 
ғоясини илгари сурди. 1787 йилда ёзма федерал конституциянинг ва АҚШ 
таркибига кирган штатлар конституцияларининг кабул кдлиниши бу йулда 
биринчи ва мухдм қадам булди. Инглиз хукукидан, шу билан бирга, прецедент 
принципидан ва умумий хукукдинг бошка белгиларидан бутунлай воз кечиш 
кузда тутилган эди. Лекин Америка хукукднинг роман-герман оиласига утиши 
юз бермади. Факат баъзи штатлар, яъни собик, француз ва испан 
мустамлакалари булган Луизиана, Калифорния штатларида роман типидаги 
кодекслар кабул қилинди, аммо улар барибир кейинчалик аста-секин "умумий 
хукуқ" томонидан камраб олинди. Умуман, АҚШда Англиядагига яъни 


48 
прецедент хукукд ва конунлардан иборат дуалистик тизим вужудга келди. 
Англияда ҳам АҚШда хам хукуқ ва унинг аҳамияти бир хил тушуниладиган 
концепция мавжуд. Инглиз юристи сингари америкалик юрист учун ҳам хуқуқ 
авваламбор, суд амалиётидир. Қонун чик,арувчи чик,арган нормалар кутт 
маротаба судлар томонидан кулланган ва шархданганидан кейингина Америка 
хукукдй тизимига киритилади. Бунда нормаларнинг узи эмас, балки уларни 
куллаган суд карорлари далил сифатида келтирилиши мумкин булади. Шундай 
кдлиб, АҚШ хукуки умумий хукуқ тизимига ухшаш тузилишга эга.
1
Бирок, 
умумий жиҳатдангина шундай. У ёки бу муаммони куриб чикдшга 
киришилганда, Америка ва инглиз ҳуқуқи ) қитасидаги муайян фаркдар юзага 
чикади, уларнинг купчилиги хакикатан хам мухдм ва уларни эътибордан четда 
колдириб булмайди. Шундай фаркдардан бири АҚШнинг федератив тузилиши 
билан боглик. АҚШ таркибига кирувчи штатлар анча кенг ваколатларга эга 
булиб, бу ваколатлар доирасида улар уз конунларини ва прецедент хукуқи 
тизимини яратади. Шу муносабат билан айтиш мумкинки, АҚШнинг 50 та 
штатида 50 хукукдй тизим мавжуд ва, бундан ташкари, 1 та федерал хукук; 
тизими умумий равишда иш куради, хаммаси булиб 51 та хукукдй тизим 
мавжуд. Хар бир штат судлари уз юрисдикциясини мустакил равишда амалга 
оширади. Шунинг учун, бир штат судлари кабул килган карорга бошка 
штатларнинг судлари амал килиши шарт эмас.
Суд амалиётининг бир хиллигига интилиш кучли булишига карамай, турли 
штат судларининг бир хил мазмундаги ишлар буйича хар хил, баъзан эса 
бутунлай карама-карши қарорлар кабул кдлиш холлари хам учрайди. Бу 
купгина ишларни куриб чикувчи штатлар судларининг карорлари билан 
маълум категориядаги ишларни куриб чикдш хукукдга эга булган федерал 
судлар уртасидаги тафовутларни чукурлаштирадиган карама-каршиликларни 
вужудга келтиради. Америка хукуки инглиз хукукддан яна бир жихати билан, 
яъни прецедент таркибининг купрок, эркин амал кдлиши билан фарк, кдлади. 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


49 
Штатларнинг юкори суд инстанциялари ва АҚШ Олий суди ҳеч качон уз 
прецедентлари билан богланган эмаслар. Шундан уларнинг хукукий 
узгараётган шарт-шароитга мослаштириш жараёнида анча эркинлиги намоён 
булади. Прецедент билан купрок, эркин муносабат Америка судларининг 
конунларнинг Конституцияга мос келишини назорат кдлишида алохдда 
ахамият касб этади. Штат Олий суди ёки АҚШ Олий суди шу тарика 
конституциявий шархдаш прецедентидан воз кечиши мумкин. Олий суд 
томонидан айникса фаол ишлатиладиган конституциявий назорат хукуки 
америкача бошкарув тизимида суд хокимиятининг урнини якдол курсатади. 
Конунчиликка суд оркали таъсир утказишнинг катта имкониятлари, 
конунларнинг АҚШ хукукдй тизимида катта салмоққа эгалиги ва Англиядаги 
статут хукукидан мухумроклиги фактини бекор кдлмайди. Бу, аввало, ёзилган 
конституциянинг, аникроги конституцияларнинг бутун тизими: икки юз йил 
амалда булиб келган федерал ва турли ёшдаги штатлар конституцияларининг 
борлиги билан боглик. Бунинг устига, юкорида айтиб утилганидек, иггатларга 
анча кенг конунчилик ваколати берилган ва улар ундан фаол 
фойдаланишмокда. Шу боис конунларнинг катта қисмини штатлардаги 
конунлар эгаллайди. АҚШ статут хукукида инглиз хукуқида булмаган 
кодекслар хам учрайди. Бир канча штатларда фукаролик кодекси амал кдлади, 
25 тасида - фукаролик процессуал, хамма штатларда - жиноят, айримларида 
жиноят-процессуал кодекслар бор. АҚШда кодификациянинг махсус шакли, 
бир хил крнунлар ва кодекслар деб аталадиган тузилиши бор. Шундай конунлар 
ва кодекслар лойихасини тайёрлашни барча штатлар вакилларининг 
умуммиллий комиссияси Америка хукук института ва Америка адвокатлар 
уюшмаси билан биргаликда амалга оширади. Лойиха конунга айланиши учун у 
штатлар томонидан кабул кдлиниши керак. Шундай кодекслар орасида 
биринчиси ва энг машхури 1962 йилда расман маъкулланган Умумий савдо 
кодекси хдсобланади. АҚШда, Англиядаги каби, конунни куллаш уни судда 
талкдн этиш прецедентига боглик. Шу боис бир хил конун ёки кодексларни 
хамма ердаги суд амалиёти бир хил талкдн этишига кафолат йук. Бир катор 


50 
сабабларга кура (мустамлакачилик боскдни, рецепция, мафкуравий таъсир ва 
бошкдлар) бир канча миллий хукукий тизимлар у ёки бу даражада роман-
герман хукук оиласига киритилиши мумкин булган Европа чегарасидан 
ташкарида кдлган. Бу ўринда "Лотин Америкаси хукуки "
1
хамда бевосита 
роман-герман оиласига кирмаса хам, хар холда унга якдн булган 'Скандинавия 
хукукд" ҳакдда бориши мумкин. Лотин Америкаси давлатларининг хукукдй 
тизимлари. Лотин Америкаси давлатларининг тарихий такдиридаги 
умумийлик, уларнинг купида ижтимоий иктисодий тузум ва сиёсий 
тузилишнинг ухшашлиги ухшаш сиёсий-хукукдй институтларни вужудга 
келтирди.
Улардаги хукукдй тизимларнинг ухшашлиги хам шу билан боглиқ булиб, 
бу уларни Лотин Америкаси хукукдга бирлаштириш имконини беради. Лотин 
Америкаси хукукд уз асосига кура кодификацияланган хукукидир, хусусан 
кодекслар Европача нусхада тузилган. Бу эса, биринчи навбатда, унинг роман-
герман хукук оиласига якднлиги хакдда гапириш имконини беради. Шу ва 
бошка ухшаш белгилари - деярли ухшаш хукук, хукук нормасининг 
мавхумлиги хам ана шундан. Кодификациянинг айнан европача, авваламбор, 
французча моделини кабул кдлишга Лотин Америкаси давлатлари маълум 
даражада колониал хукук, ўз тарихий ривожланиши буйича француз хукукдга 
якдн турадиган ва Америка кдтъасига боскинчилар томонидан олиб келинган 
испан ва португал хукуки туфайли тайёр булган. Характерлиси шундаки, затто 
АҚШ га жугрофий жиҳатдан бошкаларга нисбатан якдн турган давлатлар ҳам 
европача континентал модель тарафдорлари булдилар. Бунга мисол тарикдсида 
Мексикани курсатиш мумкин. Бу ерда сиёсий мустакдллик кулга 
киритилганидан кейин, "хукукий тизим" хукукнинг континентал тизими роман-
герман гурухдга хос булган хукукдй гоялар ва юридик техникани кабул килди. 
Мексикадаги роман анъаналари унинг XIX асрда кабул кдлган дастлабки 
кодекслари ва купгина конунларидаги француз ва испан худукднинг тасирида 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


51 
хам сезилади. Утган асрда кабул килинган баъзи кодекслар бир катор 
давлатларда янгиси билан алмаштирилди ёки сезиларли даражада 
замонавийлаштирилди (масалан, Мексикада 1917 йилдаги конституциянинг 
қабул кдлинганидан кейин ҳам), лекин купчилик ҳолларда эски кодификация 
кучда колди. Бухрлат Франция ва ГФР да хам кузатилган ва шу боис худди уша 
муаммо ва окдбатларни келтириб чикарди. Эски конунлар куп сонли конунлар 
ва қонун ости актлари билан ураб олинган булади. Лотин Америкаси хукукида 
ҳавола кдлинган қонунчиликнинг роли айниқса катта. Одат хукукднинг Лотин 
Америкаси хукукднинг манбаи сифатидаги роли давлатдан давлатга утган 
сайин узгариб боради. Аргентинада у анча куп, Уругвайда эса, аксинча, оз. 
Лекин умуман, бу ёрдамчи хукук манбаидир ва Европа китъасида у конунда 
курсатилган хрлларда ишлатилади.
Лотин Америкасининг 4 давлати - Аргентина, Бразилия, Венесуэла ва 
Мексика федератив давлатлар хдсобланади. Бу давлатлар хукукдни тахдил 
этганда, федерация ва унинг аъзолари ваколатларининг таксимланишини 
хдсобга олмок лозим. Хусусан, конунчилик ваколатининг асосий кдсми 
федерацияга тегишлидир. Лотин Америкасининг хукуки роман-герман 
хукукддан, аввало, оммавий хукук сохасида фаркданади. Агар Лотин 
Америкаси давлатлари мустакдлликни кулга киритиб, хусусий хукук шаклини 
кддиришда 
диккат 
эътиборларини 
Европага 
каратган 
булсалар, 
конституциявий намунани улар АҚШдан топдилар. Бу давлатларнинг 
конституциялари Америкача бошкарув шакли, Президентлик республикаси, 
боша конституциявий институларни узлаштирганлар. Лотин Америкаси 
давлатларида танлаш имкони хам йук эди: АҚШ конституцияси уша даврда 
бирдан-бир ёзилган амалдаги республика конституцияси эди. Айни пайтда, 
Америка конститутциявий намунасини кабул кдлиш Лотин Америкасининг 
"дуализми", унга европача ва америкача модель кушилганлигини гапиришга 
асос беради. Лекин шуни алохдда кайд этиш керакки, АҚШдан фарк, килиб, 
Лотин Америкаси давлатлари учун конститутциявий баркарорлик хос эмас. 
Масалан, Венесуэлада 168 йил ичида (биринчи конституция кабул кдлинган 


52 
вактдан бошлаб) 20 та, Боливияда эса 152 йил ичида 21 та конституция кабул 
кдлинган. Лотин Америкаси хукукднинг хусусиятларидан бири шундаки, ушбу 
минтака мамлакатлари конституцияларида конунларнинг конституцияга мос 
келишини суд оркдли назорат кдлиш тартибига алохдда эътибор берилади. 
Бунда хаттоки америкача суд конституциявий назоратида булмаган усуллардан 
хам фойдаланилади. Лотин Америкаси мамлакатлари АҚШдн суд тизими 
тузилиши ва фаолияти принципларининг (айникса, Олий суддар гашкилоти ва 
ваколатига тегишли кдсмининг хаммасини) олган булсалар-да, аммо бир катор 
холларда узларининг суд хокимиятини амалга ошириш миллий концепциясини 
ишлаб чикдб, АҚШ моделининг шаклини узгартирдилар.
1
Масалан, уларнинг 
купчилигида, АҚШдагидан фаркди уларок, суд амалиёти хукук манбаи 
хдсобланмайди. Эндиликда Лотин Америкаси хукукдинг барча сохаларида 
хорижий сиёсий-хукукий моделларга кўр-курона такдид килишдек амалиётдан 
халос булмокда. Келиб чикдши буйича махллий ва миллий мавкега эга булган 
давлат-хукукдй ва ижтимоий-сиёсий институтларни таъсис этиш ва 
ривожлантириш тамойиллари кучаймокда. Конституцияларнинг матнлари 
аникрок булиб бормокда, жахондаги, хусусан Лотин Америкасидаги узгариб 
бораётган ижтимоий-иктисодий шароитлар ва сиёсий вазиятларни инобатга 
олмокда.
Скандинавия мамлакатларининг хукукий тизимлари. Скандинавия 
давлатлари - Швеция, Норвегия, Дания, Финландия лкугрофий жихатдан 
роман-герман хукук оиласи давлатларига Лотин Америкаси ёки Японияга 
нисбатан анча якдн булишларига кдрамай, Скандинавия хукукднинг узига 
хослигини кайд этмок, лозим. Рим хукуки, албатга, Скандинавия давлатлари 
хукук тизимининг ривожланишида Франция ва Германиядагига нисбатан анча 
кам роль уйнаган. Скандинавия мамлакатларида Франциянинг Фукаролик 
кодекси ёки Герман фукаролик тузуклари каби кодекслар йуқ ва булмаган хам. 
Бу ерда суд амалиёти Европа кдтъаси мамлакатларига нисбатан мухдм урин 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


53 
тутган. Скандинавия хуцукд ва англо-саксон хукук, тизимига умумий хукук деб 
карамаслик керак. Шимолий мамлакатлар хукукий тизимининг тарихий 
ривожланиши инглиз хукукидан мутлако мустакдл тарзда тараккий этган. 
Шунингдек, скандинав хукуки умумий хукукдинг прецедент коидаси, фарклаш 
техникаси, процессуал ҳуқукнинг махсус роли тавсифий белгиларига эга эмас. 
Шимолий хукукдй тизимларнинг узаро мустакдл богликлиги Скандинавия 
мамлакатлари уртасидаги мустахкам сиёсий, иктисодий ва маданий 
алокаларнинг доимий мавжудлигидадир. 1683 йилда Данияда кабул килинган 
"Кирол Христиан V кодекси"
1
(у 1687 йилда Норвегияда "Норвегия хукукд" 
номи билан амал кдлган) ва 1734 йилги "Швед давлати конунлари кодекси" 
каби икки конун хужжати, икки кодекс Скандинавия мамлакатлари хукукднинг 
шаклланишида бошлангач нукта булган. Бу кодекслар Скандинавия хукукидаги 
иккала Дания ва швед тармокларининг кейинги ривожланиши учун асос булди. 
Кодификацияланган конунчилик Скандинавия хукукининг катта кисми 
булмаган.
Масалан, Норвегия ва Данияда суд амалиётининг ҳуқуқ манбаи сифатидаги 
катта ахдмиятини курсатувчи аник ёндашув кузатилади. Швецияда хам суд 
амалиёти катта урин тутган. Бу эса Скандинавия хукукдни романгерман 
тизимидан фарк килдириб, умумий хукукка якднлаштиради. Скандинавия 
хукукд нафакат хукук; ривожланишининг тарихий йулидаги ухшашлик билан, 
балки конунчиликдаги узига хос жихатлар, манбалар тизими билан хам ягона 
тизим шаклини олади. Бу ерда Скандинавия мамлакатларининг конунчилик 
сохасидаги мустахкам хамкорлиги алохдда уринга эга. XIX аср охирида 
бошланган бу жараён хамма иштирокчи kutubxonasi давлатларда тенг амалда 
булган унификацияланган актлар сонининг анча куп яратилишига олиб келди.
Скандинавия мамлакатларида ҳуқуқ уйгунлигининг юкори даражага 
эришиши учун алохдда макбул шароитлар мавжуд булган. Уларнинг тарихий 
ривожланиши ва тиллари анча ухшаш, маданий алокалари жуда мустахкам, 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


54 
улар орасида жиддий сиёсий фаркданиш мавжуд эмас, уларнинг ахолиси, 
жугрофий ҳолати ва иқтисодий ривожланиш даражаси тахминан бир хил 
булган. Ушбу барча хрлатлар, шунингдек, бу давлатда хукукдинг параллел 
йуналишда ривожланиши хукукдй хамкорликни анча осонлаштирган. Умуман 
олганда, континентал моделга якдн булган Скандинавия хукуки мохдятан узига 
хос жихатларга эга.
Мусулмон мамлакатларининг хукукий тизимлари (ислом хукуки). 
Мусулмон хукуки VIII-X асрларда Араб халифалиги даврида пайдо булиб, 
мулсулмон дини - ислом асосида диний шаклда ифода этилган, асосан диндор 
мусулмон задагонларининг иродасини узида акс эттирувчи, у ёки бу даражада 
диний мусулмон давлатлари томонидан тасдикданган ва куллаб-кувватланган 
нормалар тизимидан иборат. Ислом хукук, Оллох, томонидан тарихий бир 
даврда инсониятга Муҳаммад пайгамбар оркдли нозил этилган, деб таълим 
беради. Жамият уз хукукдни яратмасдан, балки Оллох, томонидан бир маротаба 
ва абадий берилган ушбу хукук, оркали бошкарилиши лозим. Албатта, 
мусулмон хукукд назарияси оллои-таоло иноятининг шархдар ва изохдарга 
мухтожлигини тан олади, шунинг учун хам мусулмон хукукднунослари асрлар 
давомида машаккатли мехдат сарфлаганлар. Ушбу хатти-харакатлар янги 
хукукни яратишга йуналтирилмади, балки оллои-таоло томонидан берилган 
хукукдан амалиётда фойдаланишга кумаклашди. Мусулмон хукукд Оллох, 
иродасини узида канчалик акс эттирмасин, факат одатдаги хукукдй сохага 
тегишли булмай, балки ижтимоий хаётнинг барча жабхаларини камраб олган. 
Шундай килиб, мусулмон хукукд мусулмон киши билиши шарт булган 
максадларни, амал кдлиши талаб кдлинган рузани, бериши фарз булган хайр-
эхсонни, зиёрат кдлиши керак булган хажни кенг маънода ёритиб беради. 
Белгиланган коидаларга риоя кдлиш учун мажбур кдлиш мумкин эмас. Бунда у 
юридик нормаларни, шунингдек, хукукдй булмаган, биринчи навбатда, диний 
ва ахлокдй регуляторларни хамда одатларни уз таркибига киритган ягона 
ижтимоийнорматив тартибга солувчи ислом тизими маъносида курилади.


55 
Шариат икки кисмдан - диний, яъни эътикод коидалари (акида)дан ва хукук 
(фикх) дан иборат. Фикҳ яъни мусулмон хукуки икки кисмга булинади: 
биринчиси (муомала) мусулмонлар уртасидаги ижтимоий муносабатларни 
тартибга солади, иккинчиси эса (ибодат) мусулмоннинг Оллох, олдидага 
мажбуриятини белгилайди. Бу иккала кисм хукукий мактаблар томонидан 
кандай белгиланган ва урганилган булса, худди шундай куринишда юридик 
фанлар предметини ташкил кдлади. Фикхдинг асосий вазифаси мусулмон 
давлати конунчилиги билан унинг бирламчи манбалари орасидаги узвий 
богликдикни сакдаб крлишдир. Мусулмон юридик фанлари билан дунёвий 
юридик фанлар орасидаги фарк шундаки, мусулмон хукукий тизими Қуръондан 
бошланиб, худукди инсоният акл-идроки ва ижтимоий шарт-шароитнинг 
махсули деб эмас, балки Оллох, томонидан берилган тухфа, деб хисоблайди. 
Ислом учта жахон динлари ичида энг ёши булса-да, жуда кенг таркалган. Турли 
хисоб-китобларга караганда, дунёда 750 дан 1 миллиардгача киши Ислом 
динига эътикод килар экан. Улар 51 давлатда купчиликни ёки ахолининг катга 
кдсмини ташкил килади. Бирок, мусулмон хукукднинг амал қилиш доираси 
мусулмон ахолиси бор мамлакатларнинг жугрофий чегараларига мос 
тушмайди. Исломга дин сифатида эътикод килувчи, лекин мусулмон хукукдни 
кабул килмаган миллатлар ва этник гурухдар хам мавжуд. Мусулмон юридик 
фанлари асосини казуистик услуб ташкил кдлади. У "илм ал фуру" ёки ишларни 
хал кдлиш (масаъил) номи билан танилган. Суннийлар ва шиалар хамма 
мактаблари тармокдарининг бошида таълимотлари тан олинган - Мадина 
мактаби ва Ирок, мактаблари туради. Ушбу кадимги мактаблар уз назоратидаги 
худудларда илдиз отиб, оддий худукдан фойдаланиб, уни янги динлар 
эхтиёжларига мослаштирганлар. Тарихий сабабларга кура бугунга келиб 
мусулмон хукукининг туртга суннийлар (ханафийлар, моликийлар, шафиийлар, 
ханбалийлар) мактаби, шунингдек, учта шиалар (жафарийлар, исмоилийлар, 
зайдилар) мактаби бор. Хар бир мактаб узининг юридик услуби ва карашлар 
тизимига эга, бунинг учун уларнинг хар бири мусулмон хукукднинг алохдда 
тизими булиб хисобланиш учун даъвогарлик килади. Мусулмон хукукд 


56 
мустахдам тизимга эга булган, рад кдлиш мумкин булмаган далилларга 
асосланади. Мусулмон хукукшунослари бир даражада тасодифий ёки ноаник, 
булган ҳамма нарсаларни қоралайдилар. Мусулмон хукукдгунослари 
томонидан шакллантирилган хукукдй нормалар ўз тузилишларига кура доимо 
ташкд далилларга асосланади. Шахснинг максад ва ниятлари хеч качон 
эътиборга олинмайди. Рухдй элементларни куриб чикдшга онгли равишда йул 
куйилмайди. Назарий томондан факат Оллох, конун чикариш хркимиятига эга. 
Хакдкатда эса мусулмон хукукининг ягона манбаи хукукшунос 
олимларнинг таълимотларидир. Козилар судлов ишини кураётганда хеч качон 
Куръони Карим ёки Суннат, яъни пайгамбар хакидаги ривоятларга мурожаат 
этмайдилар. Бунинг урнига улар таникди факих асарларига мурожаат 
кдладилар. Муайян нормалар йигиндиси булган мусулмон хукукд. Ислом пайдо 
булганидан кейинги дастлабки икки аср давомида ташкил топган. Кейинги 
асрларда амалда хеч бир янгилик киритилмаган. Бу тургунлик "Инсонлар хатги-
харакатида берк эшик" "ижтиход"
1
номи билан ифодаланади. Аммо шиалар 
мактаби ушбу "берк эшик"ни хеч качон тан олмаганлар. Шунинг учун хам 
шиалар хукукд суннийлар мактаби амал кдлган хукукда нисбатан анча 
мослашувчан булган. Шундай булишига карамай, XIX асргача булган бутун 
давр мобайнида мусулмон хукукдни англаш эволюцияси шариатнинг 
анъанавий коидаларини хеч качон одатий маъносини узгартирмай хамда 
тугридан-тугри юз утирмай янгича талкдн килган диний-юридик ва илохий 
дажалардан келиб чиккан. Бунга жамият ривожланиш суръатининг нисбатан 
сустлиги, жамият онгида диний тасаввурлар хукмронлиги кумаклашди. 
Шундай шароитларда мусулмон хуқуқи озми-купми даражада узининг 
ижтимоий вазифасига жавоб берди. Мусулмон хукукининг туртта асосий 
манбаи хакддаги таълимот яратилган. Биринчи манба, табиийки, Қуръони 
Каримдир. Иккинчи манба - Куръони Карим коидаларини изохлаб ва 
тушунтириб бериш учун ута муҳим булган - Суннат, яъни пайгамбарнинг хаёт 
1
Ҳозирги замон ҳуқуқий тизимлари ва юридик харита Ф Юридик типология. 
www.ziyouz.com 
kutubxonasi. 


57 
фаолияти хакддаги ривоятлардан иборат. Учинчи манба - ижмо, яъни битам, 
бутун мусулмон ахди томонидан муайян диний-хукукдй муаммолар юзасидан 
келинган умумий фикр. Нихоят, туртинчи манба - таққослаш (киёс), яъни 
Куръони Карим, сунна ёки ижмо томонидан урнатилган коидаларни янги 
ухшаш холатларда куллаш. Мусулмон хукукий манбалари тугрисидаги 
таълимотни ривожлантаришнинг кейинги боскдчларида унинг амалий 
гояларининг мохдятани оширувчи факат бир узгартиш - барча ёки факат 
биргина мактаб хукукдгунослари томонидан кабул кдлинган таклиф хам тугри 
хдсобланган ижмо шяси кириталди. Европача хукук манбаларининг таъсири, 
умуман олганда, дастлаб барча узига хос манбалари буйича мусулмон хукукд 
хукмронлик кдлган ислом мамлакатларини хам четлаб утмайди. Ушбу 
мамлакатларнинг хукукий тизимлари шундай узгаришларга юз тутдики, 
мусулмон хукукднинг ахамията, амал килиш доираси ва таъсири камайди, бу 
хукукдинг узи эса хеч булмаганда ташки шаклига кура, европача 
кодификациядан ниманидир кабул кдлди. Куплаб мамлакатларнинг сиёсий 
хаётида исломнинг фаоллашаётганлигини курсатувчи бундай тамойилларнинг 
ахамиятини бурттириш керак эмас. Бундай фаоллик Fapб хукукий 
моделларидан воз кечишни, мусулмон хукукднинг барча талаб ва нормаларни 
тула тиклашни талаб этиш холлари билан бирга кечмокда. Мусулмон хукукида 
хукукнинг классик булиниши, яъни оммавий ва хусусий хукукдарга булиш йук. 
Боблар хусусий ёки жиноий хукукда тегишли булса-да, мантикдй 
чегараланмаган тартибда кетма-кет келади. Мусулмон хукукининг асосий 
тармокдари йишндисига жиноят хукуки, судлов хукукд ва оила хукукд киради. 
Мусулмон жиноят хукуки, авваламбор, катъий белгиланган (худуд) ва 
обрусизлантирадиган (таъзир) жазоларни фаркданишига асосланади. Катъий 
белгиланган ва нихоятда каттик; жазо чораларига куйидаги жиноятларни содир 
этганлар хукм килинадилар: котиллик, хиёнат, хиёнат килган деб ёлгон айблаш, 
угрилик, спиртли ичимлик истеъмол кдлиш, боскднчилик ва исён. Юкорида 
санаб угилган жазолардан таищари кози уз нуктаиназарига кура, конуннинг 
бошка хамма бузилишларига жазо белгилаши мумкин. Шундай килиб, унга 


58 
ишни куриб чикдшда катта эркинлик берилиб, катор нормалар худди шу йул 
билан яратилган. Мусулмон суд тузилиши узининг оддийлиги билан ажралиб 
туради. Крзининг якка узи хамма турдаги ишларни кура олган. Судларда 
иерархия мавжуд булмаган. Хозирги давр шароитларида баъзи мусулмон 
мамлакатлари (масалан, Миср) да мусулмон судидан бутунлай воз кечилди. 
Бирок, купчилик араб мамлакатларида улар хукукнинг ижтимоий харакат 
механизмида мухдм урин тутмокдалар. Баъзи мамлакатлар (масалан, Судан) да 
мусулмон судлари куп погонали тузилишга (бир қанча боскдчларга) эга 
булсалар, баъзиларида - мусулмон судларининг турли йуналишларга мос 
келувчи паралел тизими мавжуд (масалан, Ирок, ва Ливандаги сунний ва 
жафарийлар судлари). Айрим мамлакатларда мусулмон судлари уз ваколатлари 
доирасида асосан шахе макомидаги ишларни, бошка мамлакатлар (Араб ярим 
ороли ва Форс курфази мамлакатлари) да фукаролик ва жиноий ишлар ҳам 
куриб чикилади. Куйидага кура, судьяларга диний-хукукий тайёргарлик 
нуктаи-назаридан юкори малака талаблари куйилган. Араб мамлакатларининг 
оила конунчилиги мусулмон кукуки нормалари ва принципларини 
мустахкамлашга каратилган. Мусулмон хукуки бир канча хорижий таъсирларга 
учраган булсада, миллионлаб кишиларга таъсир курсатувчи мустакил хукукий 
оила булиб колмокда.

Download 0,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish