Mavzular Jami

2.Iqtidorli va muammoli tinglovchilar bilan ishlashda pedagogik mahoratning ahamiyati. Pedagogik mahorat komponentlari.
O’qituvchining bolalar bilan muomilasi muvaffaqiyatli bo’lishi ko’p jihatdan unda pedagogik qobiliyatni mavjudligidadir. Psixologiyada qobiliyatlar deganda, insonning muayyan psixologik xususiyatlarini tushunish qabul kilingan. Bu xususiyatlar o’sha o’qituvchi vazifasidagi bolalarni o’qitish va bolalarga ta’lim berishda yuksak natijalarni ko’lga kiritishning sharti hisoblanadi. Ma’lumki shaxsning u yoqi bu qobiliyatlarini hosil kiluvchi xislatlar va xususiyatlar orasida bir xillari yetakchi rol o’ynaydi, boshqalari esa yordamchi vazifasida bo’ladi.
Birinchi navbatda peretseptiv, ya’ni idrok qilishga hamisha taalukli bo’lgan xususiyatlar (ulardan eng muhim kuzatuvchanlikdir) yetakchi rol o’ynaydi. SHu o’rinda o’qituvchining kommunikativ qobiliyati eng oldingi o’rindagi ta’sir qilish vositasi ham hisoblanadi.
Kommunikativ qobiliyat fakat birgina o’qituvchi yoqi birgina tegishli hodisa emas balki, bu hammada yuzaga keladigan jarayondir.
Kommunikatsiya jarayoni hammada yuzaga keladi-yu, ammo uning sifat darajasi har xil bo’ladi, ya’ni odamlardagi hayotiy tajriba, bilim, malaka ko’nikmalari qobiliyatlarni bir-biridan farklab turadi.
O’qituvchida kommunikativ qobiliyatning mavjudligi, uning mahoratli ekanligidan dalolat beradi.
Kommunikativ qobiliyat fikrni, yoqi biror tushuncha, belgini anglatuvchi psixologik jarayon bo’lib, uning namoyon bo’lishi uch xildir.
Ular og’zaki kommunikatsiya, nurq. YOzma kommunikatsiya va imo-ishora, xatti harakatli kommunikatsiya turlaridir.
Nurq bu og’zaki kommunikatsiya ya’ni til yordamida munosabat qilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron-bir mohiyatni anglatadigan so’zlar og’zaki kommunikatsiya vositasi hisoblanadi. So’zlar eshittirib yo ovoz chiqarmasdan aytilishi, yozib qo’yilishi yoqi kar-sakov kishilarda biron - bir mohiyatga ega bo’lgan imo – ishoralar bilan almashtirilishi (buni harf barmoqlar harakati bilan ifoda etiladigan daktilologiya va imo ishorali nurq deb ataladi) mumkin.
Quyidagi nurq turlari fark kilinadi; yozma va og’zaki nurq. O’z navbatida og’zaki nurq dialogik va monologik nurqlarga ajratiladi.
Og’zaki nurqning eng sodda turi dialog, ya’ni allaqanday masalalarni birgalikda muhoqama qilayotgan va hal etilayotgan hamsuhbatlar tomonidan olib boriladigan suhbat hisoblanadi.
Gaplashayotganlarning bir – birlariga lukmalarni, suhbatdoshdan keyin iboralarni va ayrim so’zlarni takrorlash, savollar berish, qo’shimchalar berish, izoh berish, fakat so’zlashayotganlar tushunadigan shamalar qilish turli xil yordamchi so’zlar va undovlar so’zlashuv nurqi uchun xos xususiyatdir. Bu nurqning o’ziga xos xususiyatlari ko’p jihatdan hamsuhbatlarning hamjihatligi darajasiga, ularning o’zaro munosabatlariga bog’liq bo’ladi. Aksariyat hamma joyda ham pedagog oilaviy muhitdagi dialogni hech kachon sinfda o’quvchilar bilan munosabatda bo’lgani kabi olib bormaydi. So’zlashuv chog’ida hissiy hayajonlanish darajasi katta ahamiyatga ega bo’ladi. Iymangan hayratlangan, kuvongan, ko’rkkan jahli chikkan kishi xotirjam holatidagi kabi gapirmaydi, o’zgacha ohangdagina gapirib kolmasdan, balki ko’pincha boshqa so’zlarni iboralarni ishlatadi.
Og’zaki nurqning ikkinchi bir turi monolog nurq bo’lib, uni bitta kishi boshqasiga yoqi uni tinglayotgan ko’plab kishilarga qarata gapiradi: bunga o’qituvchining hikoyasi, o’quvchining kengaytirilgan javobi ma’ruza va shu kabilar kiradi. Monologik nurq tuzilishi jihatidan juda ham murakkab bo’lib, fikrning tugallanganligini, grammatik qoidalarga ancha qat’iy amal kilinishini, monolog aytayotgan kishining bayon etmoqchi bo’lgan fikrda qat’iy mantiq dialogik va izchillik bo’lishini taqozo etadi. manologik nurqni egallash nurqka nisbatan katta qiyinchiliklar tug’diradi, uning kengaytirilgan shaqllari antogenezida (yuzaga kela boshlaganidan takomillashuviga kadar) kechikibroq rivojlanadi, o’quvchilarda bu nurqni shaqllantirish maxsus vazifa hisoblanadi va pedagoglar uni ta’limning kator yillari mobaynida bajarishlariga to’g’ri keladi.
Qiynalmasdan, bemalol suhbatlasha oladigan, lekin oldindan yozilgan matndan foydalanmasdan manologik harakterga ega bo’lgan og’zaki axborot (ma’ruza, keng ma’ruzalar va shu kabilar) bilan chiqishga kiynaladigan katta yoshli odamlar ham uchrab turish tasodifiy hol emas. Ko’pincha bu o’qituvchilarning o’quvchilarda monologik nurqni shaqllantirish ishiga yetarli e’tibor bermaganliklari oqibati hisoblanadi.
Yozma nurq insoniyat tarixida og’zaki nurqdan ancha keyin paydo bo’ldi. U bir- birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar o’rtasida munosabat qilish ehtiyojining natijasi sifatida paydo bo’ldi va fikr shartli sxematik suratlar yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan yordamida ifoda etilayotgan hozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi.
Yozuv tufayli odamlar to’plagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi tarzda yetkazish imkoni tug’ildi.
Negaki og’zaki nurq yordamida o’tkazilgan taqdirda u buzilishi, o’zgarib va hatto beiz yo’kolib ketish mumkin edi. YOzma nurq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollarni yetkazishda muhim rol o’ynaydi.
Odamlar o’rtasidagi munosabatni telegraf orqali axborot berilganda kommunikator bilan retsepiyent og’zaki muomilaga kirishadilar. Odamlar munosabatiga aloqa bog’lovchilarning his-hayajoni ham qonuniy ravishda jalb etilgan bo’ladi. u kommunikatsiyaning mazmuni hisoblanishi narsaga ham, munosabatga kirishganlarga nisbatan muayyan tarzda taalukli bo’lib, nurqiy fikr – mulohazalar bilan qo’shilgan holda yuzaga chikadigan bu his - hayajonli munosabatda axborot ayriboshlashning alohida, nurqsiz jihati, o’zgacha, nutqsiz kommunikatsiya tarkib topadi. Nutqsiz kommunikatsiya vositalariga ko’l, barmoq va yuz harakatlari, imo-ishora, ohang, pauza turk - tarovat, kulgi ko’z yoshi qilishi va shu kabilar kiradiki, bular og’zaki kommunikatsiya vositalari – so’zlarni to’ldiruvchi va kuchaytiruvchi, ba’zan esa o’rnini bosuvchi belgilar sistemasini hosil qiladi.
Nutqsiz kommunikatsiya vositalari bamisoli o’ziga xos his-tuyg’u tili bo’lib, so’z bilan ifodalanadigan til kabi u ham ijtmoiy taraqqiyot mahsuli hisoblanadi va turli milliy madaniyatlarda bir-birlariga o’xshamasligi mumkin.
Nutqsiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarda turlicha vositalar tanlanadi. Jumladan, bolalar yig’idan ko’pincha katta yoshdagilarga ta’sir qilish va ularga o’z istaqlari hamda kayfiyatini yetkazish vositasi sifatida foydalanadilar.
Og’zaki kommunikatsiya ta’sirini kuchaytirishda munosabatga kirishuvchilarning fazoda joylashuvi muhim ahamiyatga egadir.
Nurqsiz kommunikatsiyada ko’llanilayotgan vositalarning axborotni so’z bilan yetkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofikligi munosabat madaniyatining tarkibiy kismlaridan hisoblanadi.
Ayni paytda nutqsiz kommunikatsiya – imo – ishora pantomimika, nurqning ohangidagi rang – baranglik ham rivojlanishi mumkin.
Bo’lajak o’qituvchilar fakat nazariy bilimlarni egallash bilan chegaralanmasdan amaliy malaka va ko’nikmalarni ham egallash zarur, ya’ni bular pedagogik, psixologik bilimlar asosida o’quvchilarni ilmiy bilim, malaka va ko’nikmalar bilan qurolltira bilish dars bera bilish, tarbiyaviy ishlarni rejalashtira bilish, o’quvchilarning jamoa, usullarini tanlay bilish, o’quvchilarni individual, jamoa ishlarini tashkil qila olish, sifndan va maktabdan tashkari ishlarni uyushtira bilish va ularga rahbarlik qilish, ota-onalar, jamoatchilik o’rtasidagi ishlarga rahbarlik qila olish, sport, sayohat, va boshqa tarbiyaviy malaka va ko’nikmalarni olib borishlaridan iboratdir.
So’z mahoratli o’qituvchining egallashi lozim bo’lgan bilish malaka ko’nikmalari ustida ekan, o’qituvchining kommunikativ ko’nikmalari hakida to’xtalishimiz va mohiyati ahamiyati hakida fikr yuritishimiz maqsadga muvofik va muhim ahamiyatga egadir.
Mahoratli o’qituvchining kommunikativ ko’nikmasi –bu o’qituvchilik kasbiga ilk tayyorgarlik ko’ra boshlagan davrdan, umuman hayotda odamlardagi o’z fikrini ifoda etish usullarini bilish, o’zida mana shu hislatlarni namoyon qila olishdir.
O’qituvchidagi kommunikativ ko’nikmalar bular oldindan o’qituvchining og’zaki va yozma nurq, imo – ishora orqali fikr ifoda etishni bilish va kishilarni ifoda etayotgan fikrini to’g’ri anglay olishdir.