Mavzu;Kasblar va ularning klassifikatsiyasi. Professiografiyaning mohiyati

MAVZU;Kasblar va ularning klassifikatsiyasi.Professiografiyaning mohiyati
REJA;

1. 
   Kasblar va ularning klassifikatsiyasi. Kasblarni psixologik tizimlash.
   
2. 
   Shaxs qiziqishlari va kasb.
   
3. 
   Professiografiyaning mohiyati va uning tamoyillari.
   

1. Kasblar va ularning klassifikatsiyasi. Kasblarni psixologik tizimlash. Kasblar psixologik tizimlashi kasbga yo‘naltirish ishlari uchun mo‘ljallangan. Qayt etilganidek, kasblar olami juda keng bo‘lib, unda 20 mingdan oritq kasb va 40 minga yaqin mutaxassisliklar mavjud. Ularning turli belgilariga ko‘ra tizimlash mumkin. Psixologik tizimlashning xususiyati shuki, bunda ijtimoiy – iqtisodiy va texnalogik belgilardan vos kechiladi.

Kasblar psixologik tizimlashi kasbiy qiziqishlar, qobiliyatlar tashxisini taminlab berish lozim. SHunda kasblarni guruxlarga birlashtiruvchi psixologik muammosi kelib chiqadi. Asosiysi , kasblar tizimlash shaxsini koniqtiruvchisi kasb tanlanishi, ya’ni kasb tanlovini engillashtiradi.
Adabiyotlarni o‘rganib chiqish shaxs va kasb muvaffaqiyatligini, ya’ni kasbiy layoqatni hisobga oluvchi belgilarga to‘xtalib o‘tish imkonini beradi. Kasblar tizimlashni muhim muammosi – bu kasbni tavsiflovchi ma’lumotlar to‘plash usullaridir. Bularga kuzatish faoliyatini mustaqil bajarishi (mehnat usuli ), ishchilar bilan savol javob, ish joyidan kuzatuvchi savol javob.
CHet elda qiziqishlar, shaxs qobiliyatlari va temperament xususiyatlarini xisobgi olish asosida kasblarni tizimlashi keng tarqalgan. Avvalambor Dj.Xolland tomonidan 1966 yilda ishlab chiqarilgan kasblar tizilashini ajratish mumkin. Uning hiyati psixolog konsepsiyasiga asoslangan bo‘lib ushbu konsepsiya shaxs nazariyasini kasb tanlash nazariyasi bilan birlashtiradi.
Yo‘nalishning asosiy komponentlarini o‘rnatish asosida Dj Xolland shaxsning kasbiga yo‘naltirilgan turlarini ajratadi: Realistik, iqtidor, ijtimoiy konvensional ya’ni, umumqabul qilish mezonida va an’analarga asoslangan ishbilarmonlik va badiiy kabi.
Har bir shaxs turi ma’lum kasbiy muhitga yo‘naltirlgan idealistik tur – moddiy buyumlar yaratishga texnologik jarayon va tehnik qurilmalar iqtidor – aqliy mehnatga ijtimoiy – ijtimoiy mehnat bilan o‘zaro a’loqaga konvensional aniq tuzilgan faoliyatga ishbilarmonlik – odamlarga raxbarlik va badiiy – ijodga har bir shaxs turi modeli quyidagi sxema bo‘yicha tuziladi: maqsadlar, qadriyatlar, qiziqishlar, qobiliyatlar, istalgan kasbiy rollar mumkin bo‘lgan yutuqlar karьera.
Keyingi kasblar tizimlashi qobiliyatlarini xisobga olishga asoslanadi. Talab etiladigan qobiliyatlar bo‘yicha kasblar tizimlashi byicha bir necha bor urinshlar bo‘lgan (E. Bornetann, A. Melcher 1941 : B. I. Dvorok1947) 1953 yilda D Paterson tomonidan taklif etgan.
Kasblar tizimlashga to‘xtalib o‘tamiz. U juda keng tarqalgan. Tizimlash asosini 9 ta turli qobiliyatlari tashkil etadi. Minnesota Ocupational Rating Scale (MORS) yordamida kasbshunos psixologlar tomonidan 432 ta kab tanolanib olinib quyidagi 7 ta guruhga bo‘lindi. Akademik, mexanik ijtimoiy, diniy, musiqaviy, artistlik va jismoniy guruhlardir. Tadqiqot natijalarini umumlashtirish bu 432 kasbni 214 ta na’munaga keltirildi, shulardan 137 tasi bitta kasb mutaxassislika qolgan 77 tasi ikkitadan 18 tagacha mutaxassislikni birlashtiradi.
E.A.Klimov ishlab chiqqan kasblar tizilmasi ham keng tanilgan.Mehnat ob’ktiga ko‘ra 5 ta kasb turlari ajratiladi.

1. 
   Inson tirik tabiat (P). Bu tur namoyondalari o‘simlik va hayvonot mikroorganizmlar va ular yashash sharoitlari bilan ishlashadi. Masalan meva sabzavot ustasi, agranom, zootexnik, vitirenar, mikrobiolog.
   
2. 
   Inson texnika va jonsiz tabiat (T). Ishchilar jonsiz texnik mehnat ob’ektlari bilan ishlashadi. Masalan texnik, mexanik, muxantis mexanik, muxandis elektrik, texnik texnolog va xokozo.
   
3. 
   Inson – inson (CH) buna ijtimoiy tizimlar, axloqiy gurxlar, turli yoshdagi insonlar bilan ishlash nazarda tutiladi. Masalan oziq – ovqat maxsulotlarini sotuvchisi, sartarosh, shifokor, o‘qituvchi.
   
4. 
   Inson – belgili tizim. Tabiiy va sun’iy tilliar, shartli belgilar,ramzlar, raqamlar, formulalar kasb turi namoyondalarini qiziqtiruvchi predmetlar olami. Masalan pragrammist, chizmachi – kortagraf, matematik, tilshunos, nashriyot muxarriri.
   

Inson – badiiy obraz (X). Xodisalar badiiy aks etish dalillari – mana shu narsalar bu kasb turi vakillarini qiziqtiradi. Masalan rassom dekarator, rassom – restavrator, musiqa asboblarini sozlovchi, balet artisti, konsert ijrochisi, aktyor
2. Kasb tushunchasining mohiyati. Kasb tushunchasi – kasbshunoslik asosiy konseptual bosh tushunchasi – bu kasb tushunchasidar. Kasbshunoslik adabiyotda kasb tushunchasining tavsif juda ko‘p. Avvlambor bu mahsus tayyorgarlikni talab etuvchi, inson doim tajribadan o‘tkazuvchi va unga yashash uchun manba bo‘lib xizmat qiluvchi mashg‘ulotdir. Keyin kasb bir xil faoliyat bilan shug‘ullanuvchi kishilarni birlashtiradi. Bu faoliyat ichda ma’lum a’loqalar va axloq normalari o‘rnatiladi.
Kasb jamiyatning mehnatga layoqatli a’zolarini itimoiy tashkillashtirishning alohida shakli bo‘lib bunda a’zolar faoliyatining umumiy turi va kasbiy ongi bilan birlashgan. B.SHouning fikri bo‘yicha kasb – mutaxassislaring chetdagi odamlarga qarshi fitnasi. E.A.Klimov o‘z ishlarida bir necha ta’riflar beradi. Nisbat batafsil quyidagicha. “Kasb – jamiyat uchun zarur va qadriyatli soha bo‘lib bunda insonning jismoniy va ruhiy kuch talab etadi” bu kuchlar unga sarflangan mehnat o‘rniga yashashi va rivojlanishi uchun muxim vositalar omil imkonini beradi.
Bu ta’rifni yana to‘ldirarkan, E.A.Klimov kasbiga faoliyat, sifatli tarixiy rivojlanuvchi tizim va shaxsning o‘zini namoyon etish soxasi deb ta’riflaydi. YAna bir ta’rifni keltiramiz. “jamiyat nuqtaiy nazaridan kasb bu kasbiy masalalar , kasbiy faoliyat shakllari va turlari, shaxsiy kasbiy xususiyatlari tizimi bo‘lib, bular jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun muhim bo‘lgan natija, mas’uliyatlarni etkazishni taminlab berishlari kerak bo‘ladi” nisbatan tor ta’rifni V.G.Makushin keltiradi kasb – bu shunday faoliyatki uning yordamida shaxs jamiyat hayotida ishtirok etadi va uning yashashi uchun moddiy vositalar asosiy manbasi bo‘lib xizmat qiladi.
Mavjud ta’riflarni umumlashtirib, quyidagiga xulosa qilish mumkin. Kasb mehnat faoliyatining paydo bo‘lgan shakllari bo‘lib, ularni bajarish uchun inson albatta ma’lum bilimlar va ko‘nikmalarga mahsus qobiliyatlar va rivojlangan muhim kasbiy sifatlarga ega bo‘lishlari kerak.
3. Professiografiyaning mohiyati va uning tamoyillari. 1920 yillarning ikkinchi yarmida sovet psixotexniklari tez suratlarda kasbiy faoliyat tahlili prinsip va usullarini ishlab chiqdilar. SHu tadqiqotlarni umumlashtirish psixotexnikada muxsus yondashuv professiografiya shakllanishiga olib keldi. Bu yondashuvning mohiyati nomida aks etgan – “kasblar tasviri” umuman olganda professiografiya o‘rganish kasb psixologik tavsifi va loixalashtirishini o‘z ichiga oladi.
Professiografiyada ma’lum mehnat jarayonini tashkil etuvchi ob’ektlar belgilari o‘rnatiladi, mehnat sub’ekti, mehnat predmeti vazifalari, vositalari va sharoitlari.
Professiografiyaning asosiy prinsiplaridan biri kasbiy faoliyatni o‘rganishda differensial yondashuv prinsipi hisoblanadi. Bu prinsipning mohiyati professiografiyaning aniq amaliy masalalarini echishga bo‘ysunishi. Masalan, kasbiy konsultatsiya va kasbiy tanlov uchun shunday kasbiy muhim belgilarni ajratish kerakki ular sinovdagilarning kasbiy layoqatiga ko‘ra farqlanishi lozim. Malaka darajasini aniqlash uchun mehnat vazifalari kasbiy bilim, malaka, ko‘nikma tavsifi muhim ahamiyatga ega. Kasbiy toliqishni o‘rganish uchun shunday belgilar aniqlanadiki, ular kasbiy toliqishni keltirib chiqaradigan omillarni aniqlashadi.
Shunday qilib, Professiografiya deganda kasblar va ularning bir – biridan farqlanuvchi ixtisoslar tomonidan inson oldiga qo’yiladigan talablarni bayon qilish majmuasi
tushuniladi, profesiografiyaning differensial prinsipi kasbning o‘rganish usullarini, uning tavsif mazmuni, shuningdek qo‘llash sohasi, ya’ni professiografiya o‘tkazish hususiyatlari uning maqsadlari bilan belgilanadi.
Professiografiya natijalari professigrammada aks etadi, u mehnat sharoitlari tasviri, ishchi huquq va majburiyatlari, muhim kasbiy sifatlari shuningdek sog‘liqqa qarshi ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi.
Professiogrammaning muhim tarkibiy qismi – psixogramma bo‘lib, u mutaxassisning mativatsion, iroda va emotsional sohasining tavsifi hisoblanadi. Psixogramma – kasbning psixolgik portreti bo‘lib, u aniq kasbda dolzarb bo‘lgan psixologik funksiyalar gurhi bilan namoyon.
Professiografik tadqiqotlar metodlari.
Kasb ilmiy ta’siri mehnatning tashqi (mehnat xulqi ) tashqi, ya’ni psixik jarayonlar ko‘rishini, ya’ni mehnat sub’ektining ichki vositalari bo‘lgan integral psixologik tizilmalarini nazarda tutadi. Professiografiyada ko‘pgina turli tuman usullar qo‘llanadi.

• 
  Ijtimoiy (so‘rovnomalar savollar kiritilgan kuzatuv);
  
• 
  Psixologik (suxbat kuzatuv tajriba va ulardan kelib chiquvchi intervьyu shaxsiy so‘rovnomalar teslar tajribalar psixobiografiyalar faoliyat maxsulotlarning muhim)
  
• 
  Fiziologik (EKG.KGR qayda arterial bosimni o‘lchash antopometrik va tehnik ma’lumotlar);
  
• 
  Tehnalogik jarayonlar ta’siri va boshqa usullar xilma – xilligidan vaqt, kuch va vaziyatlarni minimal bilan profesiogramma tadqiqotdagi savollarga javob beruvchi usullarni tanlash lozim .
  

Usullar kompleksini ishlab chiqishda tizim tashkil etuvchi omil tadqiqot maqsadi rolь o‘ynaydi.
Psixografiyalarni kasbga yo‘naltirish uchun ishlab chiqayotganda kasbning umumiy professiografik va ijtimoiy psixologik ta’siriga katta e’tibor beriladi. Mehnat sharoitlaridan, tehnik, tehnologik va ijtimoiy psixologk sharoitlari ancha chuqurroq o‘rganiladi. Tadqiqotlarning muhim yo‘nalishi shaxsning qobiliyatlari, psixofiziologik xususiyatlarini baholashdir.
Professiogrammalarning kasbga yo‘naltirish va kasbiy tanlov maqsadida ishlab chiqishda psixodiognostik tadqiqotlar juda muhim hisoblanadi. Qolgan tadqiqotlar o‘quv – kasb muassasalarida talabalar, o‘quvchilar o‘qishiga qabul qilinadigan shaxslar ishlashi lozim bo‘lgan sharoitlarni aniqlash uchun ahamiyatga ega. Ammo ular ham muhim hisoblanadi, chunki aniq majburiyatlarni va mehnat sharoitlarni bilmasdan, kasbga yo‘naltirish, kasbiy yo‘naluvini tashkillashtirib va kasbga layoqatni aniqlab bo‘lmaydi.
Professiografik tadqiqotlarning keyingi yo‘nalishi – toliqish monotoniya boshqa yomon holatlarni oldini olish, travmatizm bilan ko‘rish kasalligining pasayishi maqsadida mehnat sharoitlari va tartibini o‘rganishdir. Tadqiqotlarning asosiy maqsadi – mehnat sharoitlar va tartibini o‘rganishi va shu bilan birga normal va patologik xolatlar, shuningdek, shaxsning kasbiy muhim va faoliyatiga bo‘lgan reaksiyasini tashxis etadi. Bu kompleksga professiografik usullardan gigienik, tabiiy, psixologk va fiziologik usullar kiradi.
Professiografiya natijalari professiogrammada aks etadi, u mehnat
sharoitlari tasviri, ishchi huquq va majburiyatlari, muhim kasbiy sifatlari shuningdek, sog‘lig‘iga qarshi ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi.
Professiogrammaning muhim tarkibiy qismi - psixogramma bo‘lib, u mutaxassisning motivasion, iroda va emosional sohasining tavsifi hisoblanadi.
Psixogramma - kasbning psixologik portreti bo‘lib, u aniq kasbda dolzarb bo‘lgan psixologik funksiyalar guruhi bilan namoyon bo‘ladi.

4. 
   Muxandis xodimlari faoliyatiga psixologik tavsif. Professiogramma natijalarini umumlashtirish asosida kasblarni
   tasniflash (klassifikatsiyalash) imkoni vujudga keladi.
   Respublikamizda olib borilayotgan ijtimoiy – iqtisodiy islohotlar aholidan yuksak madaniyatni, o’z kasbining mohir ustasi bo’lishni talab etadi. Shu nuqtai nazardan kasbiy faoliyatning ikki xil jihati psixologik va pedagogik jihatlari farqlanadi. Kasbiy faoliyatning psixologik jihatlari xodimlarning kelajakda o’z burch va majburiyatlarini samarali bajarishlari uchun ularga zarur
   bo’lgan psixologik – pedagogik tamoymllar, kategoriyalar va tushunchalarni singdirish hamda kasb madaniyati va etikasi talablariga muvofiq hatti–harakatlarini izohlash, xizmat vazifalarini to’g’ri bajarishga o’rgatish, o’z kasbiga mehr – muhabbat, insonga hurmat bilan qarashni tarbiyalashda namoyon bo’ladi. .
   Kasbiy faoliyatning pedagogik jihatlari esa xodimlar xulqidagi mavjud
   axloqiy – siyosiy xususiyatlarda aks etib, axloqiy prinsiplar va me‘yorlarning shaxs ongida qanday hosil bo’lishi bilan belgilanadi. Axloqning shakllanishida atrofdagi turli xulq – atvordagi kishilar, shaxsiy tajriba, muayyan tiplar to’g’risidagi ma‘lumotlar, ommaviy axborot vositalarida yoritilayotgan faktlar katta ahamiyatgaega. Buning uchun bugungi muhandis ham o’z kasb sirlarini, ham shu kasbmaxoratini yoshlarga bera olishi lozim. U umumiy psixologiyani, yosh psixologiyasini, pedagogik psixologiyani, kasb-ta‘limi va uning psixologiyasini bilishi talab qilinadi. Kasb-hunar ta‘limi kollejlari o’quvchilariga texnikaning konstruktiv xususiyatlarini, muhandislik psixologik talablarini hisobga olishni, eng muximi
   qo’llanadigan texnika inson imkoniyatlarini qay darajada hisobga olganligini, ya‘ni, tex-nikaning gumanizatsiyalashuvini hisobga olishini bilishga yondoshuvi masalalarini aniq tasavvur qilishi bilan bog’liq. Bu muammo muhandislik psixologiyasida urganiladigan markaziy bosh mavzuodam–mashinaga tizimi OMT–- (ruscha SCHM – «sistema - chelovek- mashina») hisoblanadi. Odam - mashina tizimi va uning asosiy muammolari kasb ta‘limi
   o’qituvchisi va kasb ta‘limi ustasi mahoratining nazariy, pedagogik-psixologik tayyorligining asosini tashkil qiladi.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   B.R. Qodirov. Kasbiy tashxis metodikalar to’plami. - Toshkent, 2003.
   
2. 
   E.G’.G’oziev, K.K.Mamedov. “Kasb psixologiyasi”. -Toshkent, 2003.
   
3. 
   I.M. Kondakov. Diagnostika professionalnix ustanovok podrostkov.-Moskva,1997 .
   
4. 
   A.F.Kudryashova. Luchshie psixologicheskie testi dlya profotbora i proforientatora. Moskva, 1992.
   
5. 
   D. Abdullaeva, R.Yorqulov, N.Atabaeva. Oila psixologiyasi. Toshkent, «Noshir», 2005.