Мавзу:№1 умумий кимёвий технологиянинг предмети ва муҳим вазифалари. Ишлаб чиқаришнинг асосий

МАВЗУ:№1

УМУМИЙ КИМЁВИЙ ТЕХНОЛОГИЯНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА МУҲИМ ВАЗИФАЛАРИ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ АСОСИЙ

КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ

Таянч сўзлар:
технология, технологик схема, шихта, пульпа, шлам, ёнаки маҳсулот, керамика, бронза, темир, аппарат, технологик жараён, даврий жараён, доимий жараён
Технология – унинг дастлабки хом ашё материалларни истеъмол предметларига ёки ишлаб чиқариш маҳсулотларига айлантиришдаги услублар ва аппаратлар ҳақидаги ишлаб чиқариш фанидир.


Технология – механиқ ва кимёвий технологияга бўлинади. Механиқ технологияда қайта ишланаётган материалнинг ташқи кўриниши, айрим ҳолларда физик хоссалари ўзгаради. Кимёвий технология қайта ишланаётган материалнинг кимёвий таркибининг ўзгариш жараёнини, шу билан бирга бу жараённи олиб борувчи аппаратларини ўрганади. Технологик жараёнда бир неча кимёвий реакциялар, механиқ ва физик-кимёвий операциялар турли босқичларда, турли аппаратларда амалга оширилади. Бу босқичлар кетма-кетлиги технологик схема дейилади.
Хомашё маҳсулот олишдаги дастлабки материалдир, уни олишга, ташишга, меҳнат сарфланган ва бунинг оқибатида қийматга эга бўлган.
Шихта – бир неча қаттиқ моддалар аралашмасидан иборат хом ашёдир. Ярим суюқ аралашма – пульпа дейилади. Қуюқроқ ва кам оқувчан масса – шламдир.
Оралиқ босқичларда олинадиган маҳсулот яриммаҳсулот ёки полуфабрикат дейилади. Охирги маҳсулот тайёр маҳсулот дейилади.
Ишлатиладиган чиқиндилар – ёнаки маҳсулот, ишлатилмайдигани – чиқинди дейилади.
Кўпинча тайёр маҳсулотлар ҳам бошқа ишлаб чиқариш учун хом ашё бўлиб ҳизмат қилади (Н₂SO₄, NH₃, Н₃РО₄ ва ҳ. ).
Кимёвий технологиянинг муҳим вазифаси – хом ашёнинг мавжудлигида технологик жараёнда борадиган у ёки бу кимёвий реакцияни иқтисодий жихатдан мақсадга мувофиқ тарзда ўтказишнинг шароитини топишдир.
Лаборатория шароитида ўтказилган реакциялар, кейинчалик яримзавод қурилма-ларидаги кичик аппаратларда ўтказилган тажрибалар оптимал шароитларни (т, р, v) топишга ёрдам беради. Булар биргаликда технологик режим дейилади. Шу билан бирга бирга жараён технологик схемаси ишлаб чиқилади. Аппаратларни тайёрлаш материаллари аниқланади. Жараёнлар ва аппаратлар ҳисоб-китоби қилинади ва корхона лойихалаштирилади.
Шундан сўнг қуришга, монтажга, ускуналар синовига ва ишлаб чиқаришни бошлашга киришилади.
Қадимги замонларданоқ инсонлар меҳнат куроллари ва истеъмол предметларини турли кимёвий реакциялар ёрдамида тайёрлашни ўрганганлар. Биринчи бўлиб тош даврида лойдан керамик маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган.

Кейинги муҳим қадамлар (8 минг йил илгари) рудадан металл бронза ва мис ишлаб чиқариш «бронза асрида» йўлга қўйилган. Кейинчалик (4 минг йил илгари) темир асрида рудадан темир олиш йўлга қуйилган.

Биринчи марта темир ишлаб чиқариш кичик осиёда ва Арменияда пайдо бўлган. Кейинчалик олтин ва кумуш безаклар ва тангалар ишлаб чиқариш бошланган.
Қадимда Мисрда, вавилонда ғишт, оҳак, шиша, минерал ва органик буёқлар, дори-дармонлар ишлаб чиқариш йўлга қўйила бошланди. У вақтларданоқ ош тузини табиий шўр сувдан олишни билганлар.
Узумдан вино, сирка олиш ўзлаштирилган. II- асрда қанд, қоғоз, VI-асрда форфор, XIII-асрда порох олишлар Хитойда амалга оширилган.
Ўрта асрларда араб ва Европа алхимиклар тажрибалар ўтказа бошлаган. Улар Н₂SО₄, HNO₃ ва бошқа тузларни олишни билганлар.
Саноат ишлаб чиқариш XVII асрда юзага келган, Россия ва Англияда чўян ишлаб чиқариш йўлга қуйилган. XVIII асрда саноат тўнтаришни дейиш мумкин бўлган.
Леблан усулида сода ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.

Na₂SO₄ + 2C Na₂S + 2CO₂

Na₂S + CaCO₃ Na₂CO₃ + CaS
Шу Билан бирга Na₂SO₄ олиш учун камера усулида Na₂SO₄ ишлаб чиқариш йўлга қўйилади.
Кейинчалик HCl, Cl₂, Na ва бошқа моддалар ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.
XIX аср бошларида фан сифатида шаклланди. Ғарбий Европада – ўғит сифатида аммоний селитрасини, суперфосфат ва калийли ўғитларни қ/х да ишлатила бошланди.
1855 йилда суюқ пўлатдан қора металл олишнинг Бессемер усули, 1864 йилда Мартен усуллари яратилди.
XIX аср ўрталарида органик синтезлар бошланди. Органик буёқлар, синтетик дорилар, портловчи моддалар, ва бошқа ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Асосан Германияда ишлаб чиқариш яхши йўлга қўйилди. Сода ишлаб чиқаришнинг Сольвэ усули яратилди: