Мавзу: Ўзбекистонда емент саноати

3. Anorganik (mineral) bog’lovchi materiallar

Anorganik yoki mineral bog’lovchi materiallar kukunsimon bo’lib, mayda va yirik to’ldirgichlar bilan birga suvda qorilganda suyuq yoki plastik qorishma hosil qiladi va asta-sekin qotishi natijasida sunhiy toshga aylanadi. Anorganik bog’lovchilarni ishlatish va xossalariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

1.Havoda qotadigan bog’lovchi materiallar: ohak, gips va
kaustik magnezit;
2.Gidravlik bog’lovchilar. Bunday materiallar faqat havoda emas balki suvda va namlikda ham qotish xususiyatiga ega. Masalan, portlandtsement, gidravlik ohak, qumtuproq qo’shilgan tsement, pussolan portlandtsement, toshqol portlandtsement, kengayuvchi tsementlar va boshqalar.
3.Kislotalarga chidamli bog’lovchilar. Bunday bog’lovchilarning qotish jarayonidan keyingi mustahkamligining ortishi kislotalar tahsirida ham davom yetadi. Bunga kislotaga chidamli eruvchan suyuq shisha asosida olinadigan tsementlar va qorishmalar misol bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan bog’lovchilardan g’isht terish va suvoqchilikda ishlatiladigan qorishmalar, beton va temir-beton konstruktsiyalar hamda qotish jarayoni avtoklav deb ataluvchi qozonlarda kechadigan buyumlar tayyorlanadi. Qurilishlarda buyum xossalarini va bog’lovchi materiallarni tejash maqsadida quyidagi maxsus qo’shimchalar ham ishlatiladi:
1. Bog’lovchi materiallarni chuchuk hamda sulg’fat tuzlariga to’yingan suvlar tahsirida chidamliligini oshirish maqsadida ishlatiladigan gidravlik yoki faol mineral qo’shilmalar- trepel, opoka, diatomit, trasslar, pemza, vulqon kuli va tufi, faol kremniy chiqindilari, kuydirilgan gil, gliej, kuygan jinslar, toshqollar va boshqalalar.
2. Bog’lovchi materiallarni tejash uchun to’ldirgichlar sifatida mayda qilib tuyilgan qum, ohaktosh, dolomit, tabiiy changsimon kvars qumi, toshqol va boshqalar.
3.TSementlarning tishlashuvini tezlatuvchi va susaytiruvchi materiallar: tezlatuvchilar - kalg’tsiy xlorid (CaCl₂), natriy xlorid (NaCl), xlorid kislota (HCl), eruvchan shisha (Na₂SiO₃), soda; susaytiruvchilar - gips, sulg’fat kislota, sulg’fit oksidli temir va boshqalar.
4.TSementning qotishini tezlatuvchi va mustahkamligini oshiruvchi qo’shimchalar - kalg’tsiy xlorid va xlorid kislota.
5. Beton va qorishmaning sovuqqa chidamliligini, plastikliligini oshirish uchun ishlatiladigan organik va anorganik qo’shilmalar, sulg’fat spirt bardosi (SSB), etmak (ko’pirtiradigan daraxt ildizi), sovun chiqindisi, gil, bentonit, trepel va boshqalar.
Bog’lovchi materiallarni ishlatishda ular quyidagi talablarga javob berishi lozim: qorishmaning tishlashish davri, normal qorishma olish uchun suv miqdori, suvning qorishma bilan birikish darajasi, tishlashishdagi issiqlik miqdori va hokazolar.
Bog’lovchi materialni suv bilan qorishtirganda qattiq holatga o’tgunga qadar ketgan vaqt uning tishlashish davri deb ataladi. Qorishmada suv qanchalik ko’p bo’lsa, uning tishlashishi shuncha sekin bo’ladi. Shuning uchun normal qorishma tayyorlashda avvalo suv miqdorini aniqlab olish kerak. Har bir bog’lovchi uchun suv miqdori uning og’irligiga nisbatan foiz hisobida standartlarda belgilangan mehyor bo’yicha aniqlanadi.
Bog’lovchi material suv bilan qorishtirilganda fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida quyuqlasha boshlaydi, uning qo’zg’aluvchanligi kamayadi. Buni bog’lovchi modda tishlashishning boshlanish davri, qo’zg’aluvchanligi butunlay yo’qolgandan keyin esa oxirgi davri (qotish) deb ataladi. Tishlashish davriga qarab bog’lovchilar quyidagi uch guruhga bo’linadi:
a) tez tishlashuvchi materiallar tishlashuvining boshlanish davri 3-10 daqiqa. Bunday bog’lovchilarni ishlatish noqulay bo’lganligi sababli, unga tishlashishni susaytiruvchi maxsus moddalar, masalan, qurilish gipsi qo’shiladi;
b) normal tishlashuvchi materiallar tishlashuvining boshlanish davri 30 daqiqa oxiri esa 12 soatgacha davom yetadi. Bunday bog’lovchilarga beton va qorishmalar tayyorlashda ko’p ishlatila­digan barcha tsementlar kiradi;
d) sekin tishlashuvchi materiallar tishlashuvining oxirgi davri 12 soatdan keyin boshlanadi.
Normal qorishma tayyorlashda suv (aslida bog’lovchining kimyoviy birikishi uchun sarflanadigan suv) kerakli miqdordan ko’p olinadi. Shuning uchun qorishma qotgandan keyin ham undagi mayda kapillyarlar va g’ovaklarda birikmagan yerkin suvlar ko’p bo’ladi. Erkin suvlar asta-sekin bug’lanib, tsementning g’ovakligini oshiradi. Binobarin, beton yoki boshqa qorishma tayyorlaganda suv miqdori ko’p olinsa, uning g’ovakligi ortadi, natijada mustahkamligi kamayadi.
Barcha bog’lovchilar tishlashish va qotish jarayonida o’zidan issiqlik chiqaradi. Bog’lovchining tishlashish davri va qotish jarayoni tez bo’lsa, uning issiqlik chiqarishi ham ortadi.
Bog’lovchilarning o’zidan issiqlik chiqarish xususiyati, ayniqsa, sovuqda beton va boshqa qorishmalar tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Ammo juda yirik yaxlit beton inshootlar qurishda, masalan, gidrotexnik qurilishlarda betonning ichki qismidagi issiqlik tashqi qismidagiga nisbatan ortib (ayrim hollarda 100°C gacha yetadi) harorat farqi ko’payadi. Natijada betonning notekis sovishi bosh­lanadi, bu esa beton tanasida darzlar hosil bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun, gidrotexnik qurilishlarda o’zidan kam issiqlik chiqaruvchi maxsus tsementlar ishlatiladi.