Мавзу: Ўзбек халқ эртаклари асосида майда пластик композициялар яратиш

I bob. DOPUSK VA 0‘TQAZISHLAR, ULARNI CHIZMADA BELGILANISHI

50. 
    §. Umumiy tushunchalar
    

Hozirgi zamon mashinasozligida ko‘p miqdorda ishlab chiqariladigan bir xil funksiyani bajaruvchi detallaming istalgani biror uzel, mexanizm va mash- inalarga o‘matilganda, ular o‘rnatiladigan o‘ringa, qo‘shimcha ishlov ber- may va moslamay yig‘iladi.
Detallarning o‘zaro almashinuvchanligini ta’minlash uchun ularni chiz- malarda ko‘rsatilgan nominal o‘lchamlariga muvofiq ishlab chiqarish zarur. Loyiha natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o‘ziga yaqin bo‘lgan katta qiymatga yaxl- itlanib olingan asosiy oMchamga nominal о ‘Icham deyiladi(l.l-shakl).
Biroq ishlov berishda de­taining birorta ham o‘lchami nominal oMchamga teng bo‘lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o‘lchov asboblarining noaniqligi, kes- kich uchining yeyilishi, keskich bilan detaining kesuvchi kuch ta’sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo‘ladi.
Shuning uchun, detallaming o‘zaro almashinuvchanligini ta’minlash maqsadida, nominal o‘lchamlaridan farqli ravishda ularning eng katta va eng kichik chekli chetga chiqish o‘lchamlari belgilanadi (1.1-shakl, b).
Nominal o‘lcham yoi qo‘yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblash- ning boshlanishi bo‘Iib xizmat qiladi (1 .l-shakl,a). Yo‘l qo‘yilgan chegarada chetga chiqish yo‘l qo‘yilgan chegara bilan nominal o‘lcham orasidagi alge- braikfarq bo‘lib hisoblanadi.
Detalni bevosita o‘lchash yo‘li bilan aniqlangan o‘lchami haqiqiy o'lcham deb aytiladi (l.l-shakl,b). Orasida detaining haqiqiy o‘lchami joylashgan ikkita ruxsat etilgan oxirgi o‘lchamlaryo‘l qo‘yilgan chegaradagi
o'lchamlar deyiladi. Detaining yo‘l qo‘yilgan chegaradagi o‘lchamlari, uning tayyorlash sifati- nita’minlaydi.
Detalni tayyorlash usulidan qat’iy nazar, uzel yoki mashinadagi o‘miga qo‘shimcha ishlov ber- masdan qo‘yib, hamda ish paytida o‘z funksivas- ini barcha texn ikav]y4alabiaTgajaTOT?'bergan holda bajarishigato‘lim)‘zaro almashinish^ieyiladi.
0‘zaro almashmishning asosiysfiarti, talab qil- ingan o‘tqazishni ta’minlashdan iborat.
Detallaming birikish xarakteriga, ya’ni zazorli (ma’ lum oraliq bilan) yoki zazorsiz (bir-biriga nisbatan qisilib-tarang) birikishiga o‘tqazish deyiladi. Bir- ikuvchi ikki detaining ichki o‘rab oluvchi elementi teshik va tashqi o‘raluvchi elementi val deyiladi. Bu terminlar, albatta shartli boiib, ular detaining xohl- agan shakldagi elementi bo‘lishi mumkin (1.2-shakl). Birikuvchi detallar bir- biriga nisbatan qo‘zg‘aladigan (erkin) yoki qo‘zg‘almaydigan holdajoylash- gan bo‘ladi. Ulami bir-biriga nisbatan erkin joylashishi birikmada oraliq (zazor)





bo'lganligidan (teshik o‘lchami val o‘lchamidan katta) (1.3-shakl,a), qo‘zg‘almaydigan h oldajoylashishi birikmada zazor bo‘lmaganligidan, ya’ni bir-biriga nisbatan qisilib (tarang) joylashishidan hosil bo‘ladi. Qo‘zg‘almaydigan holda joylashganda detallar yig‘ilguncha val diametri teshik diametridan katta bo‘ladi (1.3-shakl,b).' Detaining yo‘l qo‘yilgan chegarada eng katta va eng kichik o‘lchamlar orasidagi farqqa dopusk (cheklanish) deyiladi (1.4-shakf)v Yo‘l qo‘yilgan chegarada eng katta o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi farqqa yuqori chetga chiqish, eng kichik o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi farqqa pastki chetga chiqish deyiladi.
Asosiy chetga chiqish yo‘l qo‘yilgan chegaradagi yuqorigi yoki pastki chetga chiqishlardan biri boiib dopusk maydoniga nisbatan “nol” chizig‘ini aniqlashda foydalaniladi.
N ol chiziq bu birikmaning nominal o‘lchamiga mos kelib, unda do­pusk va o‘tqazishlarni grafik tasvirlashda chetga chiqish o‘lchami qo‘yiladi. Yuqori va pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan may- don dopusk maydoni deyiladi hamda u dopusk qiymati va nominal o‘lchamga nis­batan holati bi­lan aniqlanadi.
Masalan, valn- ing nominal di- ametri 40 mm ga teng, yo‘l qo‘yilgan che­garada chetga chiqish yuqorisi +0,008 mm, pasti- 0,008 mm. Diametr- ga dopusk va yo‘l qo'yilgan chegarada di- ametr qiymati aniqlansin.