Mavzu: Zarafshon vohasi rekreatsiya resurslari va ularning ahamiyati reja: kirish

Mavzu: Zarafshon vohasi rekreatsiya resurslari va ularning ahamiyati

REJA:

1. 
   KIRISH
   
2. 
   ASOSIY QISM
   

Rekreatsiya haqida tushuncha

Zarafshon vohasining rekreatsiya imkoniyatlari

Tog` va tog`oldi joylaridagi rekreatsiya resurslari

Tabiiy-tarixiy obidalarning rekreatsiyani shakllantirishdagi ahamiyati

III. XULOSA

IV. FOYDALANLGAN ADABIYOTLAR ROYXATI

KIRISH
Tabiat bilan jamiyatning o`zaro munosabati murakkab jarayon bo`lib, u zamon va makonda tez o`zgaruvchandir. Inson tabiat boyliklaridan qancha ko`p foydalansa, tabiat ham unga shuncha «tashvish» tug`diradi.

Bugungi kunda har bir hududning rekreasion resurslarini o`rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Respublikamiz aholisining turmush tarzini yaxshilanib borishi tufayli, ularni madaniy dam olish va sog`lomlashtirish tashkilotlariga ommaviy sport, sayohat va dam olish uchun qulay imkoniyatlarga ega bo`lgan joylarga talabi oshib bormoqda. Tabiiy rekreasion resurslarni o`rganish so`nggi yillarda geografiyaning dolzarb masalalaridan biri bo`lib qolmoqda. Ayniqsa, aholining ko`payishi, shaharlarning kengayishi, geoekologik vaziyatning ayrim joylarida keskinlashuvi kishilarni dam olishini talab qilmoqda. Endilikda dam olishsiz kishilarning ishlashi qiyinlashib qoldi. Shu sababli voha aholisini dam oladigan joylarini aniqlash imkoni boricha ularga geografik baho berish bu muammoni hal etilishi muhim omilidir. Zarafshon vohasida kishilarning dam olishi va davolanishi uchun anchagina qulay imkoniyatlar bor.

Zarafshon vohasi tabiiy charoiti, yer usti tuzilishi, janub va shimol hamda shimoliy sharq tomonlarini tog`liklardan iborat ekanligi ham turizmda va uning bir tarmog`i bo`lgan qisqa muddatli rekreatsion resurslarni rivojlantirishda ahamiyatlidir.

Voha shimolidagi tog`lar (Oqtog`, Qoratog`, G`o`dbin), janubdan Qoratepa tog`lari va tog`oldi tekisliklari o`ziga hos rekreatsion resurslarni rivojlantirish uchun qulaylik tug`diradi. O`zbekiston turizm istiqbolini belgilashda shahar va qiloq aholisining qisqa muddatli sayyohatlarni tashkil etish katta ahamiyatga ega. Bu turdagi tarmoqni rivojlantirish uchun o`lkamizda katta imkoniyatlar mavjud.

1. Rekreatsiya haqida tushuncha

Tabiat va uning xilma-xil inshoatlari, tarixiy obidalari insonga ruhiy ozuqa beruvchi, betakror va beqiyos manba hisobalandi.

Ekologik, ilmiy, estetik, ta’limiy, madaniy va turistik ahamiyatga ega bo’lgan tabiiy obyektlarni saqlab qolish va ularni muhofaza qilishning eng qulay shakli davlat tabiiy yodgorliklaridir.

1993 yilda qabul qilingan «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g`risida» O’zbekiston Respublikasining qonuni hozirgi va kelajak avlod manfaatlarini ko’zlab noyob hamda ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, sanitariya-sog`lomlashtirish, iqtisodiy nuqtai-nazardan milliy boylik va umumxalq mulki bo’lishi, bebaho tabiiy obyektlarni muhofaza etishning umumiy, ekologik iqtisodiy va tashkiliy asoslarni belgilab beradi.

Insoni rekrasion faoliyati: dam olish, hordiq shiqarish, zavqlanib, ruhni ko’tarishga qaratilgan faoliyat majmuasini o’z ishiga oladi.

Rekreatsiya so’zi polyakcha «Rekrasia» - «dam olish», lotincha «Rekratio» - «sog`liqni tiklash» demakdir.

Rekrasion geografiya insonning rekrasion faoliyatini oqilona tashkil etish va foydalanish, rekreatsiya resurslaridan samarali foydalinish yo’llarini tadqiq qiladi. Har bir hudud o’ziga hos rekratsion resurslar tizimiga ega. Inson bo’sh paytlarida uni anna shu resurslardan to’g`ri foydalanilsa jamiyatning iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy taraqqiyotini puxta o’rganadi. Har qanday davlatda mehnatkash inson uning asosiy boyligidir. Shu tufayli ham uning sog`ligini asrash davlatning kush-qudrati bo’lishida yetakshi omil hisoblanadi. Davlatning o’z fuqarolariga g`amxo’rligining yorqin ma’naviy namunasi rekrasion faoliyati ilmiy jihatdan to’g`ri tashkil etib, uni faol va doimo olib borishidadir.

Odamning hayoti, turmush tarzi yaxshilanib borishi, ularda bo’sh paytlarni ko’paytiradi. Bu insonlarda rekrasion faoliyatga bo’lgan qiziqishini oshiradi. Inson o’z umrining ¼ dan 1/3 gacha bo’lgan qismini tashkil etuvshi bo’sh vaqtida dam oladi, sog`ligini tiklaydi va turli sayohat qilib shinakam ruhiy-ma’naviy ozuqa oladi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri turizm deb belgilanadi. Bu faoliyat to’g`ri tashkil qilingan taqdirda eksportning rentabelli sohasi hisobalanadi. Daromat manbai hisobalangan. Turizm shet el valyutasining mamlakatimizga oqib kelishiga yordam berishga va ishlab shiqarish samaradorligini oshirish manbai bo’lib xizmat qilish mumkin. Turmushga sarf qilingan mablag` boshqa turdagi sarf harajatlarga tezroq sarflanadi. Keyingi yillarda O’zbekistonda kishilarning mehnatini e’zozlashga ularning sayohatlariga, dam olishlariga e’tibor kuchaytirilmoqda. O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining asosiy vazifalaridan biri o’z fuqarolarini mehnat qilish va yaxshi yachash charoitini doimo yaxshilab borishdan iboratdir.

Lekin, rekreatsiya nuqtai-nazardan katta imkoniyatlarga ega bo’lgan O’zbekiston hududi aholisining dam olish, davolanish, turizm maskanlarining xizmatiga talabi juda katta bo’lishiga qaramasdan Rekreatsiya maqsadlari kam o’rganilgan. Uning Rekreatsiya resurslaridan foydalanish darajasi ancha pastligicha qolmoqda. Sobiq Ittifoq davrida dam olish va davolanish asosan Yevropa va Kavkaz qismidagi an’anaviy markaziy kurort mintaqalariga to’g`ri kelar edi. Aholi tez o’sayotgan O’zbekistonda yangi kurortlar va Rekreatsiya obyektlari qurilishi juda sust olib borildi. Bu hol Sobiq Ittifoqning qulashi uning o’rniga siyosiy mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, O’zbekiston aholisining dam olishiga va davolanishiga bo’lgan talabni markazlashgan holda qondirilishining buzilishi, respublika aholisining markaziy kurort rekreatsiya obyektlarini foydalinish imkoniyatlarini sheklab qo’ydi.

O’zbekistonning dunyoga yuz tutishida va jahonning rivojlangan mamlakatlari qatorida o’rin olishida turizm industriyasini shakllantirish ijtimoiy hayotning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.

Shu tufayli ham Respublikada turistik sanoatni rivojlantirishi asosida butun ho’jalik mexanizmini qayta qurishning ilmiy asoslangan dasturini ishlab shiqish bugungi kunning muhim vazifalaridir.

O’zi yashab turgan hudud, o’lka yoki biror mamlakatning diqqatga sazovor joylarini ko’rish va u yerlarda bo’lish maqsadlarida uyushtiriladigan rekrasion faoliyat turiga sayohat ya’ni turizm deyiladi. Turizm so’zi fransuzchadan olingan bo’lib «sayr, sayohat» demakdir.

Sayohat mamlakatimizda juda qadim zamonlardan beri ma’lum. Ilgari zamonlarda mamlakatlar o’rtasida shegaralar bo’lamaganligi sababli mamlakatdan-mamlakatga, shahardan-shaharga borishga hyesh qanday to’siqlar bo’lmagan.

O’zbekistonda dastlabki ekskursiya sayohat byurosi 1936 yilda oshilgan. Ya’ni O’zbekiston kasaba uyushmasi qoshida «sayohat-ekskursiya boshqarmasi» tashkil etildi. Bu tashkilot yaqin va uzoqlarga uyushtiriladigan safarlar bilan shug`ullanadi.

1962 yilda Respublikada viloyat, o’lkalar qoshida sayohatlar byurolari tashkil etiladi. 1982 yilda viloyatlar va Qoraqolpog`istonda 13 ta «sayohat va ekskursiya soveti», 29 ta ekskursiya va safarlarga shiquvshilar byurosi, 5 ta sayohatshilar mehmonxonasi, 12 ta sayohatshilar bazasi kempinglar tashkil etildi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng 150 dan ortiq davlatlar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar o’rnatildi. Toshkentda 100 dan ortiq mamlakatlarning elshixonalari oshildi. Bularning barchasi mamlakatlarni bir-birga yaqinlashtiradi. Ular o’rtasida madaniy, iqtisodiy aloqalarning kengayishiga yordam beradi. Hozirgi kunda 60 dan ortiq sayohat yo’llari oshildi. Ayniqsa, Turkiya, Arab mamlakatlari, Xitoy, Xindiston, Singapur, Indoneziya, G’arbiy Yevropa mamlakatlari, AQSh oshilgan safar yo’llari orqali vatanimiz fuqarolari turli sayohat safarlariga borib kelmoqdalar.

Ayniqsa, Vatanimizning o’rganishga, uning qadimiy shaharlari Buxoro, Samarqand, Xiva, Shahrisabz, Farg`ona vodiysiga bo’lgan qiziqish kundan kunga kuchaymoqda. Har bir tarixiy shahar ekskursiya obyekti o’ziga xos tarixiy, arxeologik, shahar qurilishlariga oid me’morshilik san’ati yodgorliklari va hujjatli yodgorliklariga ega. Tarixiy yodgorlik o’z ishiga qadimiy inshootlar, yodgorlik buyumlari va muhim tarixiy voqyealarni, ulkan qurilish bilan bog`liq bo’lgan joylarni oladi. Arxeologik yodgorliklarga qadimiy shaharlar va qishloqlarning qoldiqlari, qal’alar, qoya toshlardagi tasvirlar, qadimiy ziyoratgohlar, qabrlar va ko’xna buyumlar kiradi.

Me’morshilik san’ati tasviriy, yordamchi san’at asarlari, tashkil etilgan tabiat manzaralari, shahar, qurilish, me’morshilik va san’at yodgorliklaridan iborat. Hujjatli yodgorliklarga davlatlarning hujjatlari, boshqaruv qoidalari, kino-rasm hujjatlar va ovoz yozuvlari, qadimiy qo’lyozmalar va arxivlar kiradi.

Respublikamizda yuqoridagilarning barchasini o’zida mujassamlashtirgan sayohat makonlari mavjud. Bular Samarqand, Buxoro, Xiva, Xozarasp, Termiz, Toshkent, Qo’qon, Urgansh va boshqa o’nlab shaharlarni ko’rsatish mumkin. Farg`ona, Shirshiq-Ohangaron, Zarafshon vodiylari dam olish uylari va muzeylari bilan mashhur.

Respublikaning sanatoriya-kurort tizimlari mavjud xilma-xil rekreatsiya majmuasi bo’lgan hududlarni «kurort» deb ataladi. Kurort so’zi nemischa bo’lib «davolanadigan joy» demakdir. Kurortlar rekreatsiya omillari hususiyatlariga ko’ra: a) bolneologik mineral suv bilan davolaydigan; b) iqlimiy, bolneologik; v) shifobaxsh balshiqlar bilan davolaydigan; g) iqlim bilan davolaydigan kurortlarga bo’linadi.

Davolash, dam olish, sayohat va umumiy rekreatsiya xizmatlari muassasalari quyidagi turlarga bo’linadi.

1. 
   Dam oluvshilarni tabiiy rekreatsiya omillari bilan davolovchi sanatoriy kurort muassasalari.
   

Bular:

1. 
   Sanatoriylarda yotib dam olish.
   
2. 
   Sanatoriy profilaktoriylarida ish joyidan ajralmagan holda dam olish, davolanish.
   
3. 
   Sanatoriy-pansionatlar. Bularda faxriylar va nogironlar dam oladilar.
   
4. 
   O’quvshilarni sog`lomlashtirish maskanlari. Bularda qatiiy rejim ostida davolash ham uyushtiriladi.
   

2. 
   Dam olish bilan bog`liq bo’lgan muassasalar – dam olish uylari, bazalari ularda tabiat qushog`ida dam olib qisman sog`liqlarini ham tiklaydilaydilar, turli sayohatlar ham uyushtiriladi.
   
3. 
   Sayohatshilar bazalari turli hudud va shaharlarda joylachadi. Ularga mehmonxonalar, bazalar, sayohatchi ekskursiya kengashlari, byurolari, kempinglar kiradi. Respublikamizda o’nlab sayohatshilar bazalari dam oluvshilarga xizmat qiladi.
   
4. 
   Umumiy rekreatsiya xizmatlarini bajaradigan muassasalari. Bunday muassasalarda poliklinika, vannaxonalar, balshiqlar, plyajlar, mineral suvlar bo’lishi mumkin. Zarafshon rekrasion rayoni Zarafshon vodiysi Turkiston, Oqtog`, Zarafshon, Ziyovuddin-Zirabuloq tog`lari bilan o’ralgan. Bu yerda tabiatning nodir go’chalari xilma-xil tarkibli mineral suvlar bor. Ayniqsa XIV-XV asr tarixiy madaniy yodgorliklari ko’p.
   

Qadimiy Afrosiyob shaharchasi, Shohizinda, Bibixonim madrasasi, Registon maydoni, Go’ri Amir maqbarasi, Temuriylar maqbaralari mavjud. Bizning mamlakatimizda turizm mahalliy aholi o’rtasida ommalashgan emas. Aholi dam oladigan Rekreatsiya zonalarida landshaftlarni muhofaza qilish tadbirlarini o’z vaqtida o’tkazishi alohida ahamiyatga ega.

O’zbekiston viloyatlarida yirik shaharlarida va ular atrofida aholi uchun dam olish joylari yetaricha tashkil etilmagan. Ajoyib tabiat go’chalari, tog`lar, to’qaylar va boshqa landshaft turlarida turizmni tashkil qilish va rivojlantirish maqsadga muvofiq. Hozirgi kunda Respublikada turizm infrastrukturasini shakllantirish asosiy muammo bo’lib turibdi.

Turistik resurslar maqsad va vazifalariga ko’ra tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy hususiyatlarni o’z ishiga oladi. Shu jihatdan turizm geografiyasi bilan Rekreatsiya geografiyasining farqlarini aniqlash muhim masaladir. Rekreatsiya geografiyasi dam olish, hordiq shiqarish, sog`liqni tiklash, tabiat go’zalligidan zavqlanib, ruhni ko’tarishga qaratilgan faoliyat majmuini o’z ishiga oladi. Rekreatsiya so’zi polyakcha «rekrasia» - «dam olish», lotincha «rekration» - «sog`liqni tiklash» demakdir. Uzoq muddatga mo’ljallangan rekrasion faoliyat turizmga mos keladi. Shu nuqtai nazardan ham turizm geografiyasi an’anaviy geografiyaning bir qismidir. rekrasion turizm bevosita sog`liqni tiklash (sanatoriya, kurort, pansionat va h.k.) bilan ham bog`liq. Bizningcha, turizm geografiyasi bilan rekreatsiya turizmi bir-biri bilan aloqador tuchunchalardir. Shunki, rekreatsiya geografiyasi kishilar sog`iligini tiklash, sog`lomlashtirish, dam olish paytida turistik ekskursiyalar uyushtirilib, ularning sayohatlarga, shiqishi bevosita turizm bilan bog`lanib ketadi. Mahalliy turizm – bu o’z mamlakati hududida hesh qanday qiyinshiliklarisiz (vizasiz, bojxona-to’siqlarisiz va x.k.) istalgan joyga safar qilish, dam olishi va boshqa turistik faoliyat bilan mashg`ul bo’lishidir. Mahalliy turizm va xalqaro turizm bir-biri bilan chambarchas rivojlanib boradi.
2. Zarafshon vohasining rekreatsiya imkoniyatlari
Zarafshon vohasi Respublikada rekreatsiya imkoniyatlarining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, vohaning so`lim bog`lari, musaffo havosi, shifobaxsh suvlari, maftunkor tabiati hamda tarixiy obidalari qadimdan kishilarni o`ziga jalb qilib kelgan.

Vohaning geografik o`rni boshqa tabiat komponentlari bilan birga rekreatsiya resurslarini vujudga keltirgan. Vohada barcha tabiat komponentlariga o`xchab rekreatsiya resurslari ham turlicha tarqalgan, vohaning charqidan g`arbiga brogan sari tabiiy rekreatsiya resurslarini qisqarishini kuzatamiz. Shunki vodiy hududi yer yuzasi charqdan g`arbga borgan sari pasayib, tog`lar tekisliklar bilan tutashib ketadi. Shu bilan birga balandlik mintaqalari pastlashib cho’l mintaqasiga aylanadi.

Vohaning tabiiy va iqlimiy charoiti qulay bo`lganligi sababli bu yerda rekreatsiyani rivojlantirish imkoniyatini beradi.

Vohaning tabiiy charoiti va yer usti tuzilishi janub, shimol shimoli-sharq tomonlardan tog`lar bilan o`raglan. Bu yerda g`orlar, nurash natijasida vujudga kelgan turli shakllar va boshqa ekzotik ko`rinishdagi tabiiy obidalarni va rekreatsiya resurslarini vujudga keltirgan. Shu jumladan, tekislik qismi Zarafson daryosi sohillari, Quyi Zarafshon cho’l zonalarida dam olishni tashkil etish mumkin.

Vohaning gidrologik to`ri yaxshi rivojlangan bo`lib, uning asosiy manbai Zarafshon daryosidir. O`lkaning gidrologik obektlari rekreatsiyani shakllantirishda yuqori imkoniyatlari mavjud. Shunki kishilar yozning jazirama kunlarida sho`milib dam olishlari uchun katta ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari tibbiy nuqtai nazardan daryo sohillari, sho`milish zonalarida issiq kunlari sho`milib oftobda toblanish kishilar organizmida D vitaminini vujudga kelishini ta`minlaydi. Bu esa ayniqsa, bolalarda ushraydigan raxit kasalligiga foydalidir. Ko`llar va suv omborlari sohillarida sho`milishdan tashqari dam olib baliq tutishni ham tashkil etish mumkin (ov turizmi). Shuningdek, vohada mavjud shifobaxsh va tibbiyot hamda boshqa sohalarda keng foydalaniladigan buloq, chashma suvlari va balshiqlar aholi sog`ligini tiklash, sog`lomlashtirish va dam olishi uchun qulay charoit yaratadi. Yirik suv manbalari atroflarida sho`milib dam olish zonalarini tashkil etib, bir vaqtning o`zida bunday joylarda jkishik mulliy bog`lar va yirik akvariumlarni tashkil etishni imkoniyatlari yuqori. Shunki kishilar dam olishi bilan birga yirik akvariumlarda suv hayvonlari olamining noyob vakillari bilan tanishib zavqlanadilar. Bumday joylarga Zarafshon daryosi bo`ylari, Kattaqo`rg`on, To`sinsoy, To`dako`l suv omborlari va Zarafshon qo`riqxonasini misol qilib olish mumkin.

Zarafshon daryosi qayiri o`simlik dunyosiga boy hududlardan biridir. Tadiqotlar shuni ko`rsatadiki, voha hududining aksariyat joylarida, ayniqsa bahor oyining o`rtalarida o`simlik dunyosining nihoyatda g`ozal manzarani hosil qilishi mavsumiy hamda qisqa muddatli dam olishni va sayyohlikni tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari vohaning qadimiy aholi manzilgohlarida asrlar davomida saqlanib kelinayotgan daraxtlar rekreatsion ahamiyatga egadir. Samarqand viloyatidagi Urgut (Yuqori Shorshinor, 1020 yillik), Kattaqo`rg`on (Qoradaryo qishlog`ida 565 yillik shinor), Jomboy (Holvoyi qishlog`ida) va vohaning boshqa joylarida ming yillik daraxtlar aqlanib qolgan. Bundan tashqari Samarqand shahri atrofidagi Amir Temur bog`larining dong`i butun dunyoga mashxur. Bu bog`lar sayyohlarni hayratga solgan. Shaharning 90 ga dan ortiq hududi parklar va xiyobonlar, 500 ga maydonini bog`lar va uzumzorlar egallagan. Hozirgi paytda shahar hududida, ayniqsa universitet xiyoboni hamda turli xil qadimiy shinorlar, qayrag`osh va tut daraxtlari (SamDU biologiya bo`limi hovlisidagi Xitoyda muqaddas sanaluvshi Gingo daraxti) o`simlik dunyosiga qiziquvshi ko`plab kishilarni o`ziga jalb etishi mumkin.

Vohada Zarafshon qo’riqxonasi bor. Zarafshon qo’riqxonasi 1975 yilda to’qay landshaftlarini va u yerdagi o’simlik hamda hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida tashkil etilgan. U Zarafshon vodiysining sharqiy qismida, Bulung`ur va Jomboy tumanlari hududida joylashgan, maydoni 2,5 ming gektar qo’riqxonada asosan Jirg`anoq muhofaza qilinadi. Jirg`anoq to’qay o’simligi bo’lib, uning mayda mevasi darmon-dorilarga boy, tibbiyotda ishlatiladi, undan moy olinadi. Qo’riqxonada shuningdek, qirg`ovul ham muhofaza qilinmoqda.

Qo’riqxona – tabiat komplekslarining shunday qismiki, unda barcha tabiiy komponentlar inson tomonidan deyarli o’zgartirilmagan, ya’ni tabiiy holda bo’lishligi Bilan ajralib turadi. Qo’riqxona uchun ajratilgan hudud mazkur landshaft uchun xarakterli va uning barcha jiddiy muhofaza rejimi tashkil qilinadi. Unda darax tyoki butalarni ekish, cho’l, o’t, qo’ziqorin terish, pichan o’rish, mol boqish qatiyan mann etiladi. U yerga sayohlar, ilmiy xodimlar va boshqa mutaxassislar qo’riqxona rahbariyati tomonidan olingan ruhsatdan so’ng kirishlari mumkin.

Viloyatimi aholisi ham qisqa muddatli dam olishi yokm tabiatdagi tabiiy komponentlar inson tomonidan o’zgartirilmaganligini tabiiy holda ko’rishlari mumkin. Masalan: Zarafshon qo’riqxonasiga borishlari mumkin, lekin har doim emas nimagaki bunday joylarda tabiatning noyob yodgorliklari hisoblanadi. Faqat oligan ruhsatdan so’ng tomosha qilib xordiq chiqarib ketishlari mumkin.

Qo’riqxonalar – tabiatning tabiiy andozalaridir. Ulardagi o’simlik olami va hayvonlari mazkur mintaqa uchun tipik bo’ladi. Qo’riqxona atrofida qo’shni hududlarga o’tish uchun oraliq mintaqa mavjud bo’lib, unda ham ov qilish ta’qiqlanadi, faqat pichan o’rish, ba’zi kasal daraxtlarni qirqishga ruhsat beriladi.

Qo’riqxonadagi ilmiy tadqiqot ishlari o’ziga xos va xilma-xildir. Birinchi bosqichda florava fauna qayta ro’yxatdan o’tkaziladi, tabiiy sharoitlar sinchiklab o’rganiladi. «Tabiat yilnomasiga» alohida ahamiyat beriladi, ya’ni yil mavsumlarida o’simliklarning o’sishidagi o’zgarishlar hisobga olinadi, hayvonlar sonining o’zgarishi, qushlarning uchib kelishlari muntazam yozib boriladi.

Zarafshon qo’riqxonasi va undagi to’qayzorlardagi o’simliklar dunyosi sayohlarning miriqib dam olishi a ulardan zavqlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib viloyatimizda joylashgan Zarafshon qo’riqxonasini ham yuqorilardan kelib chiqqan holatda viloyatimiz aholisini, maktab yoshidagi o’quvchilarni dam olish kunlari qo’riqxonaga olib kelib tabiatning tabiiy holatini o’z ko’zlari Bilan ko’rsa, tasavvurga ega bo’ladi, ikkinchi tomondan ularda estetik madaniyat tabiatga bo’lgan munosabatini ham shakllanishi uchun ijobiy samara

beradi. Qo’riqxona atrofida Zarafshon daryoini ikki qismga bo’linish yeriga yaqin bo’lgan joyda viloyatimiz aholisi va boshqa viloyatlardan tashrif buyurgan sayohlar uchun maxsus basseyn tashkil etilgan bo’lib, unga cho’milish, suzish Bilan bog`liq sport o’yinlari, qolaversa Zarafshon daryosining o’ng va chap irmog`i atrofida sayr qilish, cho’milish, quyosh va havo vannalaridan foydalanish mumkin. Viloyatimiz tumanlari aholisini mavsumiy ya’ni ayniqsa bahor faslida tabiatning uyg`onishni ko’rish, ko’m-ko’k daryo atroflariga oilaviy yoki ishchi jamoasi Bilan dam olishga chiqib tabiat go’zalligini tomosha qilish mumkin. Masalan ikki daryo oralig`i (Oqdaryo, Qoradaryo) Miyonqalani ham rekreasiya resurslarini rivojlanitish ham kata ahamiyat kasb etadi. Bu yerlarga asosan Oqdaryo va Ishtixon tumanlari hududini o’z ichiga oladi. Masalan baliq ovlash, cho’milish, oz miqdorda bo’lsa ham suv sporti, qayiqda suzish, eshkak eshish musabaqalarini uyushtirilsa bo’ladi. Viloyatimizning diqqatga sazavor joylarini tarixiy yodgorliklarini, obidalarni ko’rib chet eldan kelgan sayohlarimiz kelib ko’rib zavqlanib dam olib ketadi, ammo tabiiy rekreasiya resurslarimizga sayohlarni jalb etishimiz sust darajada.

Mahalliy sayohlarni tartibsiz hyech qanday qonun qoidaga bo’ysinmasdan o’zlari hohlaganiga borib daryo atrofida qisqa muddatli dam olishi salbiy oqibatlar ham keltirib chiqarmoqda. Masalan dunyoning rivojlangan ko’pchilik davlatida oddiy gina bir daraxt shohini kessa yoki biror bir yerdagi tabiat komponentlariga salbiy munosabatda bo’lsa jarima to’lanadi. Men o’zim Oqdaryo tumani hududidan oqib o’tadigan Qoradaryo misolida ko’radigan bo’lsam o’sha yerdagi daryo atrofidagi to’qayzorlardagi o’simlik va hayvonot olamiga mahalliy aholining tartibchiz holatda borib dam olishi mavsum bo’yicha, o’sha daryo atrofida sayr qilish, baliq ovlash, bu yaxshi ikkinchi tomondan o’sha yerdagi butalarni o’tin qilib yoqish yoki boshqa ba’zi bir ko’ngilsiz holatlarni kelib chiqishiga sabachi bo’lmoqdalar. Miloddan avvalgi 330-329 yilda Makedoniyalik Aleksandr O’rta Osiyoni bosib olganidan so’ng Amudaryodan o’tib Qashqadaryo keyinchalik Samarqandni ham bosib oldi. O’sha paytida Zarafshon daryosi «Politimet» deb atalgan. Uning tarixchisi Arrianni yozishicha «Zarafshon daryosini atrofii qalin o’rmon Bilan qoplangani va u yerdagi Aleksandr Makedonskiy o’zining lashkarlari Bilan Sher ovlaganligini yozgan. Yillar o’tishi natijasida insonning tabiatga ta’siri kundan-kunga kuchayib daryo atrofidagi landshaftlar shu holatiga kelib qolgan. Zarafshon daryosida joylashgan Kattaqo’rg`on suv omborida ham mavsumiy, qisqa muddatli rekreasiya resurslarini rivojlantirish uchun qulay. Bahor, yoz va kuz oylarida suv ombori atrofida cho’milish, baliq ovlash, tabiatning tabiiy manzarasini o’z holatida ko’rish mumkin. Yana Qoradaryoda qurilgan Damxo’ja suv ombori ham mahalliy sayohlarni qisqa muddatli dam olishi uchun bu yerda ham qulay sharoit bor.

Rekreasion obyektlarda dam oluvchilarni fiziologik holati joyning havo haroratiga bog`liq. Ye.A.Katlerov (1978) ma’lumotiga ko’ra kishilarni sog`ligi uchun eng qulay harorat, o’rtacha sutkalik harorati +10⁰, +22⁰ atrofida bo’lgan harorat. Qoratepa tog`lari va tog`oldi tekisliklaridagi Langar rekreasion obyekti bu obyekt Langarsoy havzasida joylashgan. Uning rekreasion omillari soyning o’rta qismida joylashgan soya-salqin daraxtzorlar, yashil buloqlar, toza tog` havosi, soy bo’ylab oqayotgan zilol suvlar va soyning chap yonbag`irida joylashgan ulkan hurkaktoshdan iborat. Bu obyektning yoqimli tabiati bahor va issiq yoz oylarida rekrayentlarga sog`lomlik bag`ishlaydi. Hurkaktoshning hajmi 18 m³, og`irligi 54 tonnaga teng bo’lib salgina kuch Bilan itargan qimirlaydi. Shuning uchun u hurkaktosh, ya’ni qimirloq tosh deb ataladi. Bu tosh granit tog` jinslarini tabiiy geografik jarayonlarni ta’siri natijasida hosil bo’lgan.

Zarafshon daryosining yuqori qismidagi qadimiy Rovtxo’ja suv arig`i, earimizdan avval qurilgan Darg`om kanali, Eski tuyatortar kanalini ham sayohlarga ko’rsatish kata ahamiyatga ega. Bunday joylarni reklama qilish va qiziqtirish orqali sayohlarni keng jalb qilish mumkin. Viloyatimiz bo’yicha tekislik qismidagi rekreasiya resurslari ham ham tog` va tog`oldi hududlaridagi rekreasiya resurslari kabi musaffo havosi, tabiati, o’simlik va o’ziga xos hayvonot dunyosi bilan ajralib turadi. Mavsum bo’yicha bahor oylarida juda ko’p mahalliy aholi ko’p tabiat qo’yniga chiqadi. Tekisliklarda bahor oylarida yog`ingarchilikning ko’p bo’lishi o’simlik olamini barq o’rib rivojlanishi uchun vegertasiya davrida hamma joy yam-yashil bo’lib tezda vegetasiya davri tugaydi. Tekislik qismidagi rekreasiya resurslari barcha tumanlar hududida bor va mavsum bo’yicha aholi borib dam olib, hordiq chiqarib kelmoqda.

Shunday qilib O’zbekistonning tekislik, tog` va tog`oldi geotizimlari o’ziga hos rekreasiya zonalir ekanligini, ularni rekreasiya resurslaridan foydalanishning hozirgi ahvolini, bu hududlarning hozirgi ekologik holatini, ularning tabiiy sharoitlarini rekreasiya jihatidan baholashni amalga oshirishda qo’llaniladigan tamoyil va usullarni aniqlashni talab qiladi.

3. Tog` va tog`oldi joylaridagi rekreatsiya resurslari

Hozirgi davr ijtimoiy hayotida dam olish, istirohat, davolanish va turizm obyektlarining ahamiyati juda tez o`sib bormoqda. Insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan «rekreasion resurslar» deb ataladi. Kelib shiqish va foydalanish hususyaitlariga ko`ra rekreatsiya resurslari tabiiy va ijtimoiy rekreatsiya resurslariga bo`linadi.

Tabiiy rekreatsiya resurslari qatoriga toza havoli go`zal tabiat go`chalari (landshaftlari) kiradi. Ular daryo, ko`l, dengiz bo`ylari, tog` etaklaridagi o`simlik dunyosi hilma-hil bo`lgan manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo`lishi mumkin. Aholining dam olishi, sport bilan shug`ullanishi, ov qilish imkoniyatlari keng hududlar, markaziy shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog`lar yoki maxsus qo`riqxona va milliy bog`lar ham rekreatsiya hududlaridir. Respublika Prezidentining tabiiy resurslardan oqilona foydalanish to`g`risidagi farmonida tabiat tomonidan yaratilgan noyob yodgorliklarni saqlash va ulardan turizm, tibbiyot va boshqa maqsadlarda oqilona foydalanish ham nazarda tutilgan. O`zbekistonda tabiat in’om etgan minglab tabiiy obidalar va yodgorliklar mavjud bo`lib, ularning sayohlikning turli yo`nalishlari ayniqsa, ekoturizmni rivojlantirishda ahamiyati katta (A.Soliyev, M.Usmonov 2005).

Mamlakatimizda tog` o`rmonlari maydoni 301 ming ga. bo`lib, O`rta Osiyo o`rmonlarining 21% ini tashkil etadi (Jumaboyev T. 1989). Zarafshon vohasi tabiiy charoiti, yer usti tuzilishi ya’ni relyefi janub va shimol hamda shimoliy-charq tomonlarini tog` va tog`liklardan iboratligi ham turizmda va uning bir tarmog`i bo`lgan qisqa muddatli dam olish joylarini rivojlantirishda ahamiyati kattadir. Viloyatimiz shimolida Nurota (Oqtog`, Qoratog`, G’udbin tog`lari), janubdan Zarafshon tog` tizmalari (Chaqilkalon, Qoratepa, Ziyovutdin, Zirabuloq tog`lari) bilan shegaralanadi. Yer usti tuzilish umuman olganda uning ishlab shiqarish kushlarini rivojlantirish, sanoat va qishloq xo`jaligini maxsulotlarini yetishtirish hamda joylashtirish uchun qulay. Tog` va tog`oldi hududlar nihoyatda o`simlik dunyosiga boy bo`lib, rang-barang o`simliklar va (yong`oq, olma, tog` olcha, archazorlar, ravosh, tog` yalpiz kabi o`tlar o`sadi) namatak, zirk, do`lshor va irg`ay kabi butalar o`sadi. Tog`larda yoz salqinroq, cho`ldagiga nisbatan qisqaroq bo`ladi.

Tog`larning shimoliy yonbag`irlari janubiy yonbag`irlariga nisbatan salqin va namroq bo`lganligidan o`tlar yoz bo`yi ko`m-ko`k bo`lib o`sib turadi. Tog`larning g`arbiy yonbag`irlari charqiy yonbag`irlariga nisbatan yog`in ko`proq bo`ladi. Binobarin, bu yonbag`irlarida o`simliklar ham ko`proq va qalin o`sadi. Bu esa viloyatimizning aholisini, qolaversa tog` turizmiga qiziqib kelgan sayohlarni yil davomida, mavsumiy yoki qisqa muddatli dam olishi uchun juda qulay hisobalanadi.

O`tmishga nazar tashlaganda talaygina mahalliy sayyohlarni tilga olish o`rinlidir. Bu o`rinda Zahriddin Muhammad Bobur o`zining «Boburnoma» asarida o`z askarlari bilan otda mangu muz o`lkasi Hindikush tog`laridan Hindistongacha ov qilganligi, hordiq shiqarganligi ham yozib qoldirilganligi ahamiyatlidir. Bu asarga ishlangan minnatyuralar buning qanchalik haqiqat ekanligini isbotlaydi.

Umuman qadimgi ajdodlarimiz ov qilish yo`li bilan katta sayohatlar qilishgan va tog`, daryo yo`llarini o`rganganlar, yoshlarni qo`rqmas, botir shidamli va chaqqon qilib tarbiyalashda ana shunday vositalardan o`rinli foydalanganlar. Vohaning tog` va tog`oldi joylaridagi rekreatsiya resurslaridan foydalanishda transport turlarining ahamiyati katta. Tog` va tog`oldi joylari ekoturistik landshaftlaridan foydalanib, rekreasion resurslarni rivojlantirishning ahamiyati katta. Bu tog`larning musaffo havosi, shifobahsh suvlari, maftunkor tabiati qadimdan kishilarni o`ziga jalb etib kelgan. Zarafshon vohasining markaziy qismini Samarqand sho`kmasi ishg`ol qilgan bo`lib, shimol va janub tomonlardan o`rta qismiga tomon qiyalanib, charqdan g`arbga 100-350 metrgacha pasayib boradi. Buning markaziy qismini Zarafshon daryosi kesib o`tib, terrasalarga ajratadi. Voha janubidagi Zarafshon tog`i paleozoyning ohaktosh, gips va kristalli slaneslaridan iborat. Bu tog` tizmasi viloyat hududida Chaqilkalon, Qoratepa (eng baland joyi – 2204 m.) kabi tog`larni hosil qiladi va g`arbga tomon tekislanib, Jom cho’liga tutachadi. Bu mintaqada tabiiy turistik obyektlardan g`orlar, nurash natijasida hosil bo`lgan shakllar va boshqa ekzotik ko`rinishdagi tabiiy obidalar vujudga kelgan.

Vohaning Ohalik, Urgut, G`ubdin tog`lari bo`ylab sayohat qilganlar tabiatning mo`jizalariga yana bir bor iqror bo`ladi. Hozirgi paytda bunday joylardan qisqa muddatli dam olish imkoniyatlari bo`lsa ham undan to`laligicha foydalanilmayapti.

Omonqo’ton tog’ o’rmoni. Zarafshon vohasi tabiiy rekreatsion resurslariga juda ham boy hisoblanadi. Biz ana shunday tabiiy rekreatsion resurslardan ayrimlariga tavsif berib o`tamiz:

“Tabiat - san`atning abadiy nusxasidir” – Vissaryon Belinskiyning bu so`zlari respublikamizning takrorlanmas bir bo`lagi bo`lgan – kishik tog` maydoni Omonqo`tonga ham tegishlidir. XIX asr oxirlarida inson ongi va mehnati tabiatga yordamga keldi va halokat oldida turgan maydon qayta tiklandi.

Omonqo`ton respublikamizdagi ko`pshilikka yoshlikdan tanish. Bu joydagi neandertal odam makoni to`g`risida butun dunyo biladi. Tabiatning bu bo`lagi respublikamizdagi betakror tabiat – tarix xazinasi bo`lib, osmon gumbazi ostidagi ulkan bir muzeydir.

Omonqo`ton va uning ayrim joylari to`g`risida bitr qator afsonalar mavjud. Shu yerlik qariyalar gurmor tog`idagi toshga aylangan ilon, Taxtaqoracha dovonidagi badjahl jinlar, Shoxaksoydagi Ulug`bek yashiringan joy hamda Aflotinsoy haqida ko`plab gapirichadi. Lekin asosiy afsona Omon ismli sho`ponga atalgan bo`lib, go`yo u o`z jasorati bilan odamlarga baxt ato etgan. Yani soyga kirishni qo`riqlab turgan ulkan ilonni o`ldirid yaylovga boy va hosildor tuproqli yerni undan ozod etgan. Shu sababli bu joy Omonqo`ton deb atalgan deyichadi. Lekin bu joining eng keksa nomi sug`dcha Gurmak bo`lib, shu nomli qishloq Konsoyning yuqori qismida hali am saqlaniob qolgan. Keyinchalik Omonqo`ton Taxtaqoracha nomi bilan G`iyosiddin Alining “Temurning Hindistonga yurishi xotiralari” kitobida tilga olinadi. Temur va Ulug`bek davrida qurilgan yozlik qasr ham Taxtaqoracha nomi bilan atalgan.

Vaqt o`tishi bilan bu yerda archazorlar qirqilib ketganidan keyin odamlar uchun Omonqo`tonning fayzi yo`qolgan. Buloqlar qurib, yaylovlarda o`tlar qurib ketgan. Iqlim quruqlashgan, sel oqimlari tog` yonbag`ridagi barcha narsalarni yuvib keta boshlagan.

Bu joylardagi archalar qirqilishiga yana bir sabab bor. XVIII asrdan boshlab bu yerda sho`yan va temir eritila boshladi, ular o`z navbatida daraxtdan qilingan ko`mirni talab etardi. Bunday ko`mirni esa archa daraxtini kuydirib olishgan. Shu sababli maydoni 24 km² bo`lgan archazor atigi 10-20 yil ishida qirqilib ketdi.

Hudud bundayhalokat ostida turgan bir paytda tachabbuskor- o`rmonshi general N.I.Korolkov uni qutqarish yo`lin o`ylab topdi. U avval Omonqo`tonning iqlimi va tuprog`iga etibor qildi. O`rmonshilik bo`yicha mutaxassislar S.N.Navrotskiy va M.I.Nevskiy bilan birgalikda vodiyning shimoliy qismida o`rmon ekishni boshladi. Shunki o`cha vaqtda bu yonbag`ir sel bosishi uchun eng xavfli edi. Bu yerda jahonda birinshi bo`lib maxsus Omonqo`ton usuli ishlab shiqildi, yani yonbag`irda ko`ndalangiga supasimon shaklda tekisliklar yaratilib, ko`chatlar ekildi. Bu ko`ndalang supasimonlar tagidagi ariqlar o`z navbatida yomg`ir va qor suvlari tezligini kamaytiradi, larni tuproqni o`ziga yig`adi va ob-havo quruq vaqtida o`simliklarga beradi. Keyinchalik Korolkovning bu usuli frantsuz o`rmonshunoslari tomonidan yuqori baholandi. Lekin tezda mablag` yetishmasligi tufayli ishni to`xtatishdi.

Ammo shu bilan Omonqo`tonda o`rmon barpo qilish ishi to`xtamadi. 1887 yili o`rmonshunos K.Rauner Gazarmasoy boshida qarag`ay ko`chatlari ekdi. Hozir bu yerda 117-ta ulkan Qrim qarag`ayi o`sib yotibdi. Ularning balandligi 20 metrgacha, tanasining kengligi 0.8 metrgacha yetadi. Qarag`aylar o`zlari uchun notanish quruq iqlimga yaxshi moslashgan.

Bu vohaning paydo bo`lishi ko`p jarayonni o`zgartirdi, ilgari yoz jaziramasidan qurigan, qaqragan yonbag`irlar ko`m-ko`k daraxtlar bilan qoplandi, hayvonot olamining ko`plab vakillari: turli xil qushlar, yovvoyi cho`chqa, bo`ri, bo`rsiqlar paydo bo`lgan.

1933 yilga kelib Omonqo`tonda o`rmon xo`jaligi tuzildi va maydonni o`rmonlashtirish qizg`in davom etdi. Hozir Omonqo`tonning hamma burshaklarida bodomzorlar, qayrag`oshzorlar, olmazor va yong`oqzorlar tashkil etilgan.

Endilikda Omonqo`ton o`rmon xo`jaligi 2200 ga yerni tashkil etadi. Yangi o`zlashtiriladigan maydonlar hisobga olinib, kelajakda ular eskilari bilan qo`shilib, bir umumiy bog`ni tashkil etishi kerak.

Shu kunlarda Omonqo`ton bazasida milliy bog` tashkil qilish masalasini ko`taradigan vaqt keldi. Shunki, inson qo`li bilan yaratilgan bu xushmanzara o`rmon, uning himoyasiga muhtoj bo`lib qoldi. Omonqo`tonni tomocha qilish va u yerda miriqib dam olish uchun har yili ko`p minglab Samrqandliklar, sayyohlar, shet ellik mehmonlar kelichadi. Shuning uchun ham tabiatning bu nodir burchagini himoya qilish vazifasi turadi.

Har holda Omonqo`ton nimasi bilan odamlarni jalb etadi. Birinshidan, yirik sayohat shahri Samarqanddan uni atiga 40 km masofa ajratib turadi. Ikkinshidan, tog`lar bilan o`raglan bu vodiyda alohida mikroiqlim mavjud bo`lib, tekislikka nisbatan u yerda deyarli ush marta ko`proq (yiliga 800 mm ga yaqin) yog`ingarshilik bo`ladi. Havoning harorati esa shaharga nisbatan deyarli 4-5 daraja pastdir. Bu joyda yozning eng jazirama kunlarida ham yengil shabada esib, salqin bo`lib turadi.

Omonqo`tonning ko`p sonli buloqlari hamma vaqt muzdek va xushta’mdir. Qishda esa qor sporti bilan shug`ullanuvshilar uchun qalin qor qoplamasi paydo bo`ladi.

Bu tog`lik joyda bir qator dam olish va turistik ob’yektlar mavjud. Tabiat yodgorliklariga o`rmonni ham qo`shish mumkin. Shunki bu yerda endemis o`simlik dunyosi ham ushraydi.

Vodiyni go`zal va ulkan qoyalar o`rab olgan. Sayyohlar va dam oluvshilarni tog`lar yuqorisida ushraydigan suvayirg`ishdagi karst varonkalari, g`orlar, Quruqsoy va Qumbel daralari o`ziga tortadi.

Hozirgi paytda Omonqo`ton orqali ko`plab sayohat marshrutlari o`tadi. Har yili 15-20 ming shaharliklar dam olish vaqtlarini, mimglab talaba va o`quvshilar yozgi ta’tillarini bu yerdagi dam olish maskanlarida o`tkazichadi. Hesh kim tomonidan nazorat qilinmaydigan ko`p minglab sayyohlar bu joyning go`zalligiga zarar yetkazishmoqda. Daraxtlarda kasallik belgilari, foydali o`simliklar arealining esa qisqarish holati kuzatilmoqda. Bir vaqtlar musaffo va tiniq suv manbai bo`lgan buloqlarning suvi kamayib ifloslangan.

Ayniqsa dam olish maskanlari atroflari, daraxtlar tagidagi dam oladigan joylar kushli ifloslangan. B joylardagi baland musiqa tovushlaridan cho`chigan qushlar inlarini tashlab ketgan.

Bu yerga sayohatga, dam olishga shiqqan kishilar yosh daraxt novdalarini sindirib go’yoki o’zlariga himoya quroli sifatida foydalanadilar. Dam olish joylarida gulxan yoqish odati tufayli bir necha kubometr o’tinlar yoqilib ketilmoqda. Lekin ular orasida yangi nihollar – ignabargli daraxtlar yoki archalarning qirqilib ketilishi juda ham achinarli holdir. Bundan tashqari o’z avtomashinalarida kelgan dam oluvshilar tiniq tog’ daryolarida chaxsiy mulklarini yuvadilar. Buning natijasida suvni bulg’ayotgan moy va benzin soy suvlarini va undagi biologik hayotni zaharlamoqda.

Keyingi yillarda uzunligi atigi 14 km bo’lgan bu vodiyning aholisi bir necha barobar oshdi. Aholining turar joylari qurilishi esa egasining hohishiga qarab, istalgan joyda qurilmoqda. Omonqo’ton aholisining ko’payishi ikki zararli oqibatga olib keladi. Birinchidan, suv manbalari aholining suvga bo’lgan talabini to’liq qondira olmaydi. Buloqlar suvi polietilen trubalar orqali maxsus yo’naltirilib ekinlar sug’orilmoqda.

4. Tabiiy-tarixiy obidalarning rekreatsiyani shakllantirishdagi ahamiyati

Tabiat shunday narsalarni yaratganki ular oddiydan tortib o’ta murakkabgacha. Ularning qay ko’rinishda yaratganligi xudi tabiat madaniyati deb tuchunimiz mumkin. Bularning barchasi tabaiat taraqqiyotida vujudga keladi. Insoniyat tsivilizatsiyasi ham bu bilan hamohang. U yaratgan narsalarning barchasi tabiatdan olingan. Tabiat obidalari shunday yaralganki go’yoki bir butun tabiat ularning har biriga alohida ishlov bergan. Tabiatning bunday noyob obidalari hozirda insoniyat tomonidan katta qiziqish bilan o’rganilmoqda.

Zarafshon vohasi tabiiy va tarixiy obidalarga boy va xilma xil bo’lib, mintaqada o’ziga xos marshrutlarni yo’lga qo’yish mumkin. Demak, tabiiy obidalarga tabiat tomonidan yaratilgan noyob yodgorliklar, jumladan karst g’orlari, rekreatsiya maskanlari, shifobaxsh buloqlar, balshiqlar, manzarali daraxtlar, qo’riqxona, to’qay va undagi o’simliklar, hayvonot olami, nurash natijasida hosil bo’lgan relef shakllari va xakozolar.

Tarixiy obidalarga esa inson tomonidan yaratilgan, asrlar davomida saqlanib kelinayotgan tarixiy binolar, arxitektura yodgorliklari, arxeologik topilmalar, xarobalar, diniy ziyoratgohlar, qadamjolar, qadristonlar, milliy hunarmandshilik, urf-odatlar va boshqalarni o’z ishiga oladi.

Respublika Prezidentining tabiiy resurslardan oqilona foydalanish to’g’risidagi farmonida tabiat tomonidan yaratilgan noyob yodgorliklarni saqlash va ulardan turizm, tibbiyot va boshqa maqsadlarda oqilona foydalanish ham nazarda tutilgan. Њzbekistonda tabiat in’om etgan minglab tabiat obidalari va yodgorliklari mavjud bo’lib, ular rekreatsiyani shakllantirishda ahamiyati katta.

Zarafshon vohasida rekreatsiyani shakllantirishda tarixiy obidalarning o’ziga xos o’rni bo’lib, bu borada vohani 3 qismga ajratib o’rganish mumkin. YA’ni, Samarqand, Buxoro hamda Navoiy viloyatlari. Bu uchala hududda ham trurli asrlarda turlicha me’moriy yodgorliklar qurilgan bo’lib, har bir hududda o’ziga xos oshiq muzeyni tashkil etgan va yodgorliklarning qurilish usullariga qarab hududlar bir-biridan farqlanb turadi. Demak, farqlanishlarni inobatga olgan holda voha bo’ylab yirik sayohat marshrutlarini tashkil etish mumikn. Shunday qilib biz quyida hududlarni tarixiy obidalari bo’yicha ko’rib o’tamiz:

Samarqand viloyati o’ziga xos tarixiy me’morshilik obidalariga ega bo’lib, ularni O’zbekiston xalqining faxri deyish mumkin negaki ular qadimiy ajdodlarimiz, mohir me’morlarimiz, bunyodkorlik dahosining mahsulidir.

Bugungi kunda bu me’moriy yodgorliklar Samarqand ko’rkiga ko’rk qo’shib insoniyat tafakkurining shoh asarlari sifatida tan olinmoqda. Њzbekistonga tashrif buyurgan har qanday chaxs Samarqandni ko’rmasdan ketmaydi. Bu erda Fan va madaniyat vakillari tomonidan tan olinib «Turizm Makkasi» deb e’zozlanmoqda. Dunyoning qadimiy shaharlaridan hisoblangan bugungi Samarqand Њrta Osiyoning boshqa ko’plab shaharlari singari asrlar davomida shakllangan tarixiy makonga, «Oshiq osmon ostidagi muzey» ga, turli zamonlarda qurilgan ulug’vor tarixiy yodgorliklarga boyligi bilan farqlanadi.

Hozirda Samarqand me’morshilik san’ati har tomonlama va keng o’rganilgan. Bu masalaga bag’ishlangan foto-albomlarning tarif va tadqiqotlarning son-sanog’i yo’q bo’lsada, ajdodlarimiznpng milliy me’morshilik meroslari tarix, arxeologiya, etnografiya, san’atshunoslik va dinshunoslik kabi fanlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida hali hanuz o’rganilmoqda. Ma’lumki moddiy madaniyat yodgorliklari betakrordir va ularning qadr-qimmati zamonlar o’tishi bilan oshib boraveradi. Ular O`rta Osiyo xalqlari madaniyatining serqirra manbalaridan biri va shu bilan birga badiiy estetik tafakkurning qurilish-muhandislik amaliyotining, monumental-dekarativ san’atining ilmimy asosda hayotga tadbiq qilinishining yorqin namunasidir.

Agar qadimiy Samarqand me’morshiligida eng asosiy qurilish materiali sifatida xom g’isht va loydan foydalanilgan bo’lsa, IX-X asrlarga kelib pishiq g’ishtdan, XI-XII asrlardan boshlab esa pishiq g’isht va sirlangan sopoldan foydalanish keng rusm bo’ldi. XII asrning birinshi shoragida devorlarni sirlangan sopol naqshlar bilan bezash rusm bo’ldi. Mana shu davrda barpo qilingan ilk me’moriy inshootlarda havorang sopol koshinlarning ko’proq ishlatilganligi kuzatiladi. XIII-XIV asrlarda inshootlarda rang-barang koshinlardan urf bo’ldiki, bu nafaqat sopol ishlab chiqarishdagi ilg’or yutuqlar, balki Charq xalqlariga xos bo’lgan ko’z qamashtirar sof va zavqlantiradigan ranglarga qiziqish bilan izohlanadi.

Rang-barang gazlama, idish, kiyim, gilamlar va zargarlik buyumlari o’cha davr kishilarning estetik didlarini belgilovshi asosiy omillar edi. SHu nuqtai nazar bilan qaraganda qurilish inshootlarida turli ranglarni ishlatilishi ham tabiiy bir hol hisoblanadi. Buning natijasida qurilishlarda qizg’ish, jigarrang kuydirilgan gil qoplamalar o’rnini sirlangan sopol koshinlar egalladi. Va bunda Samarqand me’morlarining yetakchilik qilganligi shubhasizdir.

Hayron qoldirar darajadagi qadimiy me’moriy majmua Shohi-Zindani insoniyat tafakkurining shoh asari deyish mumkin. Afrosiyob qal’asi borib taqalgan bu qadimiy yodgorlik ishida Samarqandning Mo’g’illar istilosidan oldingi tarixi bilan bog’liq bo’lgan me’moriy yodgorliklar ham aniqlangan. Lekin ular orasidagi yorqin rang va nurga oshufta qilib bunyod etilgan binolarni Amir Temur va uning nabirasi Mirzo Ulug’bek qurdirgan.

Shohi Zinda (Tirik shoh) me’moriy majmuasida, masjid, bir necha maqbaralar, madrasalar, rastalar va boshqalar o’rin egallaydilar. Maqbara va masjidlar turli yillarda turli ustalar tomonidan bunyod etilganligi sababli ular shakli va qurilish usullari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, XIV asr oxiri XV asr boshlarida qurilgan (1405 yilda bitkazilgan) Temurning rafiqasi Tuman og’a maqbarasi arxitekturasi va bezaklari boshqa maqbaralardan tubdan farq qilib, maqbara peshtoqida qadimgi terma naqshli koshinlar ko’proq ishlatilgan va peshtoqning ijodkori usta-xattot Chayx Muhamad ibn Hoji Bangirat-Tug’ri at-Tabriziy ekanligi yozib qo’yilgan. Tuman og’a maqbarasida ranglar miqyosi ko’proq ko’k, moviy, qora, sariq, oq, binafsha ranglar mohirona tarzda uyg’unlashtirilgan. Turli tuman ranglar bilan naqshlangan peshtoqqa qarama-qarshi o’laroq maqbaraning ishki tomonidagi tasvirlarda ajoyib badiiy mazmun aks ettirilgan.

Registon ansambli – charq mamlakatlari shaharlarining ma’muriy va savdo hunarmandshilik markazlari hisoblangan. Samarqand Registoni Њrta Osiyo shaharsozlik san’atining ajoyib namunasi hamdir. Bu erdagi maqbaralar, ya’ni, Ulug’bek (1417-1420), SHerdor (1619-1636) va Tillakori masjid-madrasalari (1647-1660) yillarda qurilgan.

.

XULOSA

Qadimdan kishilar kishilar dunyoni o`rganish va bilish hamda betarkor bo`lgan hududlarni ko`rishga qiziqish va safar va sayyohatlarga turli maqsadlarda chiqishgan. Ular o`zlari uchun noma’lum hududlar shahar va qishloqlar, tog`liklar, tekisliklar daryo va dengizlarning go`zal manzaralaridan zavq olishgan. ushbu olib borilgan magistrlik dissertasiya ishida vohada joylashgan qisqa muddatli rekreasiya resurslarini geografik joylashishini aniqlash ularga baho berish, ayrim muammolarni yechish uchun geograf nuqtai nazarida harakat qilishdir. O`rganishlar asosida quyidagi hulosalarga kelishdi.

Zarafshon vohasida qisqa muddatli rekreasiya resurslarni turizm maqsadida foydalanishda tekislik qismi va Zarafshon daryosi sohillari aholisi manzilgohlari sifatida sayyohlikning ko`pgina turlarini tashkil etish va qisqa muddatli rekreasiya resurslari haqida turistlar mahalliy sayyohlar uchun mahsus xaritalar yaratilish lozim. Shuningdek mazkur ishning xulosalari vohaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturini ishlab chiqishda, turistik obyektlardan samarali foydalanish hamda aholi salomatligi yaxshilashda, yuqorida aytib o`tilgan ilmiy va tashkiliy ishlarni yaqin yillarda bajarish vohada aholining rekreasion madaniyatini oshirishga xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   Abdulqosimov A.A. - Antropogen landshaftlarni tadqiq etishning aktual muammolari. «Janubi-g‘arbiy O‘zbekiston tabiatiga inson ta’siri», ilmiy to‘plamida. Samarqand, 1990 y.
   
2. 
   Abdulqosimov A.A. - O‘rta Osiyoning to‘qay landshaftlari va ularning xususiyatlari. «O‘zbekistonning noyob landshaftlari», ilmiy to‘plamida. Samarqand, 1993 y.
   
3. 
   Abdumalikov R. Turizm. – T.: o‘ituvchi, 1978. - 90 b.
   
4. 
   Alibekov L.A., Nishonov S.A. Tabiatni muќofaza qilish va tabiiy resurslardan ratsional foydalanish. Toshkent, O‘qituvchi. 1983.
   
5. 
   Komilova F. Xalqaro turizm. –T.: TDIU, 2001. - 64 b.
   
6. 
   Ravshanov A.X. O‘rta Zarafshonning geoekologik muammolari. //Tabiiy geografiyaning regional muammolari. –Samarqand, 2002.
   
7. 
   Raxmatullaev A. O‘rta va Quyi Zarafshon landshaftlari va ularning shakllanishida geologik-geomorfologik omillarning roli. //Tabiiy va iљtisodiy geografik rayonlashtirishning dolzarb muammolari. –Toshkent, 2004.
   
8. 
   Soliev A., Usmonov M.R. Turizm geografiyasi. Monogrfiya., – Samarqand. 2005.
   
9. 
   Щuls V.L. Mashrapov R. “O‘rta Osiyo gidrografiyasi”. Toshkent. 1969.