Mavzu: Zamonaviy iqtisodiyotning asosiy tushunchalari

Moliyaviy va pul-kredit siyosati

Makroiqtisodiyotda iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etuvchi va ta’sir ko‘rsatuvchi, byudjet siyosati kursini yurituvchi eng muhim sub’ekt davlat hisoblanadi. Shuningdek, u soliqlarni belgilaydi va tovar bozori (byudjet mablag'lari hisobidan qurol oladi) va ishlab chiqarish omillari (mehnatdan foydalanadi va ishchilarga ish haqi to'laydi) orqali fermer va firmalar bilan o'zaro hamkorlik qiladi.
Ko'rsatkichlar :

• 
  Yalpi ichki mahsulot (YaIM) -  omillarning milliy xususiyatidan qat'i nazar, ma'lum bir mamlakat hududida barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan yakuniy mahsulotning qo'shilgan qiymati yig'indisidir.
  
• 
  Yalpi milliy mahsulot (YaMM) -  bu mamlakatning ichki va tashqarisidagi milliy omillari tomonidan ma'lum bir davrda ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulotning qo'shilgan qiymati yig'indisidir.
  

YaIMning xususiyatlari:

• 
  pul bilan ifodalangan;
  
• 
  yashirin iqtisodiyotni aks ettirmaydi va qayta hisoblash;
  
• 
  qayta sotish, qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar va davlat o'tkazmalari bundan mustasno.
  

Xarajatlarni hisoblash usuli quyidagilarni o'z ichiga oladi :

• 
  iste'mol xarajatlari;
  
• 
  kompaniyaning investitsiya xarajatlari;
  
• 
  davlat xaridlari;
  
• 
  tashqi savdo balansi.
  

Daromadni hisoblash usuli quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  aholining ish haqi ko'rinishidagi daromadlari;
  
• 
  ijara va ijara;
  
• 
  depozitlar bo'yicha foizlar;
  
• 
  biznes soliqlari;
  
• 
  amortizatsiya ajratmalari.
  

Nominal YaIM joriy narxlarda ishlab chiqarishning fizik hajmini aks ettiradi.
Haqiqiy YaIM nominal, narxga moslashtirilgan yoki YaIMning bazaviy yili tariflarida ifodalanadi.
Sof ichki mahsulot (NDP) - YaIM minus amortizatsiya.
Milliy daromad - NDP minus bilvosita soliqlar.
Shaxsiy daromad milliy daromaddan ijtimoiy sug'urta badallari, ssudalar bo'yicha foizlar va firmalar foydasini olib tashlagan holda tengdir.
Bundan tashqari, dividendlar, transfer to'lovlari va foiz daromadlari mavjud.
PPP YaIMni sozlash
YaIMni boshqa mamlakatlar bilan solishtirishning ob'ektiv darajasini olish uchun sotib olish qobiliyati pariteti - PPP bo'yicha ko'rib chiqiladi.
Xarid qilish qobiliyati pariteti - bu bir nechta pul birliklari va valyutalarning ma'lum bir tovar va xizmatlar to'plamiga nisbatan sotib olish qobiliyati bilan belgilanadigan nisbati. YaIM bo'yicha ob'ektiv natijaga erishish uchun milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbati va turli mamlakatlardagi asosiy tovarlar savatining narxi hisobga olinadi. Bu usul yalpi ichki mahsulot darajasini boshqa iqtisodiy tizimlar bilan solishtirganda baholash imkonini beradi.
Tsikl - ishlab chiqarish, bandlik va daromad darajasining 2 yildan 10 yilgacha davom etadigan muntazam tebranishlari.
Velosiped haydash sabablari :

• 
  mavsumiy faoliyatning o'zgarishi;
  
• 
  demografik o'zgarishlar;
  
• 
  asosiy kapitalning davriy yangilanishi;
  
• 
  investitsiyalarning kamayishi;
  
• 
  muomaladagi pul miqdorining o'zgarishi.
  

Tsikl ikki davr bilan tavsiflanadi:

• 
  pastga (ishlab chiqarishning pasayishi bilan bog'liq);
  
• 
  ortib boruvchi (ishlab chiqarish faoliyatining jadal rivojlanishini bildiradi).
  

Bosqichlar :

• 
  O'sish - Yangi korxonalar ochilmoqda, ishlab chiqarish va investitsiyalar o'sib bormoqda va bandlik ortib bormoqda.
  
• 
  Retsessiya - ishlab chiqarish qisqaradi va ishsizlik paydo bo'ladi.
  
• 
  Tushkunlik - iqtisodiyot turg'unlashadi, savdo muzlaydi, bo'sh kapital to'planadi.
  
• 
  Inflyatsiya: tushunchasi, turlari va sabablari
  

Inflyatsiya - bu pulning sotib olish qiymatini pasaytirish jarayoni.
Deflyatsiya - bu narx darajasining pasayish tendentsiyasi.
Stagflyatsiya - ishlab chiqarishning qisqarishi fonida inflyatsiya va ishsizlikning oshishi.
Talab inflyatsiyasi iste'molchi talabi mavjud taklif va ishlab chiqarish faolligidan oshib ketganda yuzaga keladi.
Ko'rinish shartlari:

• 
  ish haqini oshirish;
  
• 
  investitsiyalar oqimi;
  
• 
  mudofaaga davlat xarajatlarining oshishi;
  
• 
  byudjet taqchilligi;
  
• 
  muomaladagi pul massasining ortishi;
  
• 
  banklar tomonidan ommaviy kreditlash;
  
• 
  samarasiz ijtimoiy choralar.
  

Taklif inflyatsiyasi - bu mahsulot va xizmatlar narxining oshishiga olib keladigan ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi.
Sabablari:

• 
  ish haqining oshishi;
  
• 
  qo'shimcha ishlab chiqarish xarajatlari va ko'tarilgan xarajatlar;
  
• 
  mehnat unumdorligi pasaydi.
  

Inflyatsiya iste'mol va ulgurji narxlar indeksi, yalpi milliy mahsulot darajasi yordamida o'lchanadi.
Inflyatsiya turlari:

• 
  Tabiiy . Narxlar yiliga 10% dan oshmaydi. Aralashuvni talab qilmaydi va iqtisodiyotga tahdid solmaydi.
  
• 
  O'rtacha . Narxlar har yili 10 dan 20% gacha asta-sekin o'sib boradi.
  
• 
  Yugurish . Narxlar 20 foiz yoki undan ko'proq qo'shiladi. Hukumat pul-kredit siyosatini zudlik bilan o'zgartirishi kerak.
  
• 
  Giperinflyatsiya . Narxlar 200% yoki undan ko'proq oshadi. Inqirozga olib kelishi mumkin.
  

Nazorat choralari :

• 
  daromadlarni indeksatsiya qilish;
  
• 
  narxlarni nazorat qilish;
  
• 
  diskont stavkasini oshirish;
  
• 
  pul massasini nazorat qilish;
  
• 
  davlat xarajatlarining qisqarishi.
  

Inflyatsiyaning ijobiy ta'siri:

• 
  Tovar aylanmasi va xaridlar soni ortib bormoqda.
  
• 
  Korxonalarning tabiiy tanlanishi mavjud.
  
• 
  Ish bilan bandlikning o'sishi kuzatilmoqda.
  
• 
  Bu kreditorlar va qarz oluvchilar daromadlarining qayta taqsimlanishiga olib keladi.
  

Salbiy natijalar:

• 
  Pulning qiymati pasayadi.
  
• 
  Aholi o‘z jamg‘armalarining bir qismini yo‘qotmoqda.
  
• 
  Milliy valyuta kursi pasaymoqda.
  
• 
  Mamlakatning iqtisodiy ko'rsatkichlari yomonlashmoqda.
  
• 
  Ishlab chiqarish inqirozi mavjud.