Мавзу юзасидан маъруза матнлари мавзу: Инсон ва фуқаро ҳуқуқларига оид асосий тушунчалар, уларнинг турлари, кафолатлари ва бурчлари

6. Шахснинг конституциявий мақоми.
Конституциявий ҳуқуқда шахс ҳуқуқий мақоми масаласи марказий масалалардандир. Ўзбекистон Конституциясида шахс ҳуқуқий мақомига, тааллуқли етарли даражада нормалар мавжуд.
Шахс ҳуқуқий мақомини қандай бўлишлигига энг аввало аввал ҳам қайд қилинган Конституциянинг 13-моддасидаги қоидалар таъсир этади. Бу шахс ҳуқуқий ҳолатини белгилашда бош принцип қоидадир. Уларга асосан инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари олий қадрият ҳисобланади. Инсон ва шахс тушунчалари асосан бир маънони беришини назарда тутсак бу қоида инсонга ҳам тааллуқлидир.
Шахснинг ҳуқуқий мақоми деганда шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари, бурчлари йиғиндисига айтилади. Ҳар бир жамиятда шахс билан давлат ўртасида ўрнатилган муносабат, шахс ҳуқуқий мақомига таъсир қилса, бошқа томондан шахс ҳуқуқий мақоми ҳам шахс, давлат муносабатига таъсир қилади.
Шахснинг ҳуқуқий ҳолати масаласида унинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда бурчлари даражаси миқдори муҳим роль ўйнайди. Шунингдек шахс ҳуқуқий ҳолатини аниқлашда фуқаролик масаласи алоҳида аҳамиятга эга.
Бу масалалар Ўзбекистон Конституциясида етарлича тартибга солинган.
Шахс тенглиги бу ерда қонун олдидаги тенглик асосида қаралмоқда. Ҳар бир кишини қонун олдида тенглиги адолат принципини ўзагидир.
Шахснинг қонун олдида тенглигига ҳеч қандай ҳолат (бу ҳолатлар конституция нормасида санаб ўтилган) таъсир қила олмайди. Қонун олдида тенглик шахсни ҳуқуқ, эркинликлардан фойдаланишда ҳам тенг эканлигини, шунингдек бурчларни бажаришда ҳам тенглик бўлишини назарда тутади. Демак, бу норма шахснинг ҳуқуқий ҳолатини белгилашда асосий ўлчовдир.
Ёдда тутинг:

Шахс ҳуқуқий ҳолати аҳволи Ўзбекистонда қандай ҳолатда эканлигини Конституциянинг V боби (Умумий қоидалар) моддаларидаги қоидалар кўрсата оладиган Конституциянинг 18-моддасида “Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларига эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар қонун олдида тенгдирлар” – деб белгиланган. Бу шахснинг (биринчи навбатда шахс фуқародир) мавқеини, тенглигини таъминловчи асосий ҳуқуқий нормадир.

Шу билан бирга жамият ва давлатнинг инсонпарварлик моҳиятидан келиб чиқиб конституциянинг ўзида адолат принципларига мос равишда айрим шахсларга имтиёзлар белгиланиши ҳам кўрсатиб қўйилган. Бунда имтиёзлар фақат қонун асосида бўлиши алоҳида қайд қилинади (18-модданинг иккинчи хатбошиси).
Имтиёзларни қонун асосида бўлиши, ижтимоий адолат принципларига мос тушиши эса, мамлакатда яшовчи, ёрдамга муҳтож, жисмоний жиҳатдан заиф тоифали кишиларгина имтиёз берилишини назарда тутади.
Конституцияга асосан қонуний асосда Ўзбекистонда аёллар, болалар, ногиронлар, ёлғиз қариялар имтиёзга эга бўлиб, бу имтиёз асосан иқтисодий жиҳатдан қўлланилади.
Шахснинг ҳуқуқий ҳолати ҳуқуқлар ва эркинликлар ҳамда бурчлар йиғиндиси деб айтган эдик. Бу масалани яъни ҳуқуқ ва бурчларни ўзаро боғлиқлилиги конституциянинг 19-моддаси қоидаларида ҳам кўриш мумкин. Унда қайд қилинишига фуқаролар ва давлат бир бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғлиқдирлар. Яъни фуқаро ҳуқуқга эга бўлса уни таъминлаш бурчи давлатда бўлади. Фуқароларни конституциявий бурчларга эга бўлиши эса, давлатни фуқаролардан шу бурчларга амал қилишини талаб қилиш ҳуқуқини келтириб чиқаради.
Конституциянинг шу моддаси қоидалари яна фуқароларнинг конституция ва қонунларда белгилаб қўйилган ҳуқуқларини дахлсиз эканлигини, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишига ҳеч ким ҳақли эмаслигини белгилайди.
Фуқароларнинг конституциявий ва бошқа қонуний ҳуқуқлари дахлсизлиги конституциявий асосда белгиланган. Демак, улардан маҳрум қилишга, чеклашга ҳеч кимни ҳақи йўқ. Фақат конституция бунга яъни фуқаролар ҳуқуқини чеклашга судга рухсат беради. Чеклаш қонуний, асосли бўлиши керак, бу суд қарорида асослантирилиши зарур.