Mavzu: Yetakchi analizatorlarga ko’ra sensor perseptiv jarayon turlari. Perseptiv obrazni tashkillashtirish sezgi va idrokni o’rganishdagi yondashuvlar

Mavzu: Yetakchi analizatorlarga ko’ra sensor perseptiv jarayon turlari. Perseptiv obrazni tashkillashtirish sezgi va idrokni o’rganishdagi yondashuvlar

Reja

• Teri sezgilari
• Tuyish sezgilari
• Idrok tushunchasi
• Sezgi nazariyalari

Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson axborotlarning shaxobchasidan maxrum bo’lsa, u holda u uyqu faoliyatiga sho’ng’iydi. Masalan, teri tuyish sezgilari patologiyaga uchrasa, unda odam ko’rish, eshitish sezgisidan mahrum bo’lishi mumkin.

Teri sezgilari tarkibi tuyish va harorat turlaridan iborat bo’lib, ularning bunday nomlanishining bosh omili bu retseptorlarning tarkibi va organizmning tashqi shilliq pardalarida joylashganligidadir .

Tuyish sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish imkoniyatiga ega:

• Birinchhisi tegish va tarqalishni tuyish sezgilari

• Ikkinchisi esa silliq yoki g’adir budurni tuyish bilan tavsiflanadi.

Psixologiyada tuyish tanachalari va sezuvchi nervning chekka tarmoqlari zichligi ekstiziometr asbobi yordamida o’lchanadi. Asbob keriladigan ikki oyoqli sirkuldan tashkil topgan bo’lib, uning o’zagidagi darajalar oyoqlarning uchlari o’rtasidagi masofani o’lchaydi.

Muskul – harakat sezgilari, statik sezgilar

Muskul harakat sezgilari motor sezgilar deb nomlanib, ularga og’irlikni, qarshilikni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari gavda muskullari, paylar bo’g’imlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo’lib, ularning ta’sirida harakat va statik sezgilar vujudga keladi.

Muskul harakat sezgilarning fizik sababi muskullarga ta’sir etuvchi narsalarning mexanik tazyiqi va gavda harakatlaridir.

Statik sezgilar gavdaning fazodagi holatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari deb ataladi. Gavdaning fazodagi holati va muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki quloqdagi vestibulyar aparat retseptor vazifasini bajaradi. Vestibulyar aparat quloq dahlizi yarimdoira kanallardan tashkil topgan bo’ladi. Sezuvchi nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi harakatini va holatini boshqaradi. Gavda muvozanatini saqlashda alohida ahamiya kasb etib, ular endolimfada suzib yuradigan mayda ohaktosh kristallaridan tashkil topgan.

Nemis faylasufi Xristian Volf “Ratsional psixologiya” va “Empirik psixologiya” kitoblarida ongning ichki holati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatning tabiiy moddiy asosi zamiridan kelib chiqib, tashqi olamdan kelib turadigan axborotlar shaxobchasiga, ya’ni sezgi kanaliga hech qanday bog’liq emas, deb tushintirishga harakat qildi.

X.Volf va uning tarafdorlari psixologik jarayonlar murakkab ijtimoiy tarixiy taraqqiyot mahsuli emas, degan g’oyani ilgari surdilar.

Berkli, Yung, Myuller, Gelmgols singari olimlar sezgi organlarining “Spetsifik energiyasi” nazariyasini ishlab chiqdilar. Bu g’oyaning asoschisi sifatida Logan Myuller qat’iy pozitsiyada turib uni butun vujudi bilan himoya qilishga intildi.

Sezgilarning retseptor nazariyasiga ko’ra retseptor sezgi a’zolari ularga ta’sir qiluvchi qo’zg’atuvchilarga nisbatan sust javob qaytaradi, sezgilar harakatga qarama – qarshi turuvchi sust jarayondir. Harakatning o’zi esa aksincha faoldir.

Hozirgi davrda sezgilarning retseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonlarining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligi qator tadqiqotchilar tomonidan ishonchli omillarga suyangan holda ta’kidlab o’tilgandir. sezgi nazariyasining faolligini tan oluvchi nazariya reflektor nazariya deb ataladi.

Obrazlarni idrok qilishning o’ziga xosligi: predmetlilik, yaxlitlilik, konstantlik, kategorialik. Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo’lib hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar bir davrning o’zida namoyon bo’ladi.

Idrok tushunchasi lotin tilida “perceptio” qabul qilish, idrok deb nomlanadi, uning yuqori bosqichi esa “appersepsiya” deyiladi. Appersepsiya idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivatsiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotning barcha mazmuni bilan belgilanishidir.

Psixologiya nazariyalariga ko’ra appersepsiya hodisasi barqaror va vaqtincha deb yurutuvchi ikki ko’rinishga ajratiladi. Barqaror appersepsiya hodisasi shaxsning dunyoqarashi, qa’tiymasligi, ideali, pozitsiyasi, motivatsiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulq – atvori, manaviyati va kasbiy tayorgarligiga bog’liq bo’lib, u o’ta murakkab tuzilishga egadir.

Muvaqqat appersepsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilish jarayonidagi emotsional holatiga, ya’ni uning kayfiyati, ruxlanishi, shijoati, stress, affektiv ko’rinishdagi his – tuyg’ularida ularning sur’ati, davomiyligi, tezligida o’z ifodasini topadi. Psixologiya fanida idrok muayyan shakllarga ajratib talqin qilinadi: vaqt, harakat, fazo yordami bilan atrof muhitning, biosferaning, ijtimoiy turmushning mohiyati yuzasidan axborotlar, ma’lumotlar, xususiyatlar aks ettiradi.

Idrokning boshqa bilish jarayonlaridan, shu jumladan, sezgidan farqli tomoni shuki u narsa va hodisalarni yaxlit holda aks ettirishdir. Xuddi shu yaxlitlik belgisi alohida namoyon bo’luvchi ayrim alomatlarda ifodalanuvchi narsalarni predmet yoki jism tariqasida inikos qilish qobiliyatiga ega. Chunki jismlarning aniqligi ravonligi predmet yoki jism sifatida ko’zga tashlanishda o’z ifodasini topib muayyan tuzilish strukturani vujudga keltiradi.