Mavzu: Yerga nisbatan mulk huquqi va yerdan foydalanish huquqi

Mavzu:Yerga nisbatan mulk huquqi va yerdan foydalanish huquqi

REJA

1.Yerga nisbatan mulk huquqi

2.Yerga nisbatan mulk huquqini muxofaza qilishning o’ziga hos xususiyatlari

3.Xorijiy mamlakatlarda yerga nisbatan mulk huquqining yuridik tafsifi

1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir deb qayd etilgan. O‘zbekistonning Asosiy qonuni yerlarga nisbatan mulk huquqi masalasini ularni umummilliy boylik deb tan olish yo‘li bilan hal etgan. Yer uchastkalari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida ko‘chmas mol-mulk turlari qatoriga kiritilgan (83-modda). Yerni bir joyda ko‘chmas mulk, boshka joyda esa bizni o‘rab turgan tabiiy muhitning tarkibiy qismi deb atash mumkin. Bu esa yerlarni ham ekologik, ham iqtisodiy belgilari mavjudligini anglatadi. Yer bir vaqtning o‘zida ham tabiiy ob’ekt, ham mulk bo‘lib kolavyeradi va uni atrof muhitdan ajratib bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi hududidagi yer resurslariga nisbatan mulk huquqi O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida, “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi, Yer kodeksida va “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonunlarda belgilanagan. Mulk huquqi yerlar kimga tegishliligini va mulkdorlarning tabiiy resurslarga nisbatan vakolatlarini anglatadi. Yerga nisbatan mulk huquqi uni egalik qilish, foydalanish hamda tasarruf etish jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Yerlar O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq asosan davlat mulki hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 214- moddasiga muvofiq yerlar respublika mulki hisoblanadi Fuqarolik kodeksining 214-moddasi ikkinchi qismiga asosan respublika mulki bo‘lgan mol-mulkni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Hukumati yoki ular tomonidan mahsus vakil qilingan organlar, agar qonunda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, tasarruf qiladilar. Fuqarolik kodeksining 170-moddasi yerga va boshqa tabiiy resurslarga 32 bo‘lgan mulk huquqini Fuqarolik kodeksi bilan birgalikda boshqa qonunlarda ham belgilanishini ko‘zda tutadi. Yerlarga nibatan mulkchilik masalasi Yer kodeksining 16 va 18- moddalarida, “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi Qonunning 19-moddasida “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 5-moddasida yoritib berilgan. Yerlarni davlat nomidan tassaruf etishni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari amalga oshiradi. Mazkur organlarning tabiiy resurlarni tasarruf etish bo‘yicha vakolatlari Yer kodeksi, mazkur organlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan.

2. Yerlarga nibatan mulkchilik masalasi Yer kodeksining 16 va 18- moddalarida, “O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida”gi Qonunning 19-moddasida “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 5-moddasida yoritib berilgan. Yerlarni davlat nomidan tassaruf etishni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari amalga oshiradi. Mazkur organlarning tabiiy resurlarni tasarruf etish bo‘yicha vakolatlari Yer kodeksi, mazkur organlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan. O‘zbekistonda faqat ayrim hollarda, ya’ni Yer kodeksining 18- moddasida ko‘zda tutilgan hollarda yer uchastkalari jismoniy va yuridik shaxslarning mulki bo‘lishi mumkin. Yerga nisbatan xususiy mulk huquqi masalasiga alohida e’tibor berish kerak, chunki u agrar iqtisodiyotning o‘q ildizidir. Yerga nisbatan mulk huquqi davlatga tegishli deb e’tirof etilsada, qonunchilik fuqarolarning yerdan foydalanish huquqini o‘rnatadi. Bu davlatni yerga nisbatan mulk huquqini tasarruf etish huquqidan kelib chiqadi va qonunchilik fuqarolarning yerdan foydalanish huquqining turli shakllarini nazarda tutadi. Yer kodeksining 17-moddasiga muvofiq jismoniy shaxslar meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish, doimiy foydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lishlari mumkin. Fuqarolarning yerdan foydalanishida mulk huquqi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, sobiq sovet tuzumi davrida yerga nisbatan davlatning mutloq mulk huquqini o‘rnatilishi o‘z turmush-tarzi, ijtimoiy faoliyati va an’analariga ko‘ra yerga xo‘jayinlik xissi bilan yashagan xalqimizni yerdan uzoqlashtirgan edi. Respublikamiz mustaqillikka yerishgach bozor munosabatlarini joriy etishga qaratilgan islohotlar natijasida, yer uchastkalariga nisbatan xususiy mulk huquqi asta sekinlik bilan joriy etila boshlandi. Bunda asosiy urѓu fuqarolarning yerga nisbatan xususiy mulk huquqini belgilovchi qonunchilik tizimini rivojlantirishga 33 qaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni bu sohadagi dastlabki qadamlardan biri edi. Ushbu farmon birinchi marotaba “savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlarini, shuningdek, ular joylashgan yer uchastkalarini jismoniy va yuridik, shu jumladan, xorijiy shaxslarga xususiylashtiriladigan ob’ektlarni sotib olishda ular foydalanadigan mablaѓlarning manbalari bo‘yicha deklaratsiyani ulardan talab qilmagan holda tanlov asosida xususiy mulk qilib sotishga ruxsat” berdi.

3. Davlat rahbarining 1994 yil 20 noyabrdagi “Yerdan foydalanish samaradorligini oshirish to‘g‘isida”gi farmonida “tuman va shaharlarning xokimliklariga fuqarolarning meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilishlari uchun yakka tartibda uy-joy qurishga 0,04 gektargacha, shaxsiy yordamchi xo‘jalikni yuritishga 0,06 gektargacha yer maydonini kimoshdi savdosi asosida sotishga ruxsat” berilishi fuqarolarning yerga nisbatan mulk huquqini amalda mustahkamlanishiga asos bo‘ldi. Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 11 apreldagi 126-son qarori bilan tasdiqlangan “Savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlarini ular joylashgan yer maydonlari bilan birgalikda hamda yer maydonlarini meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilish uchun xususiy mulk sifatida sotish tartibi to‘ѓrisida Nizom»3 yer maydonlarini xususiy mulk sifatida sotish tartibini belgiladi. Unga ko‘ra sotish tegishli hokimliklar va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlari joylashgan yer maydonlarini xususiy mulk sifatida sotish haqidagi qarorlarni taqdim etishgandan keyin Davlat mulki qo‘mitasi va uning hududiy boshqarmalari tomonidan amalga oshirilishi belgilandi. Yer munosabatlarini tartibga solish ob’ektiv ravishda yerga mulkchilik, unga egalik kilish, undan foydalanish va tasarruf etish kabi yuridik va iqtisodiy tushunchalar bilan bog‘liq. Mulkchilik tushunchasi o‘z ichiga uchta muxim momentni oladi: 3 "O‘zbekiston Respublikasining xukumati qarorlari toplamii ", 1995 y., N 4, 15- modda ashyolarning mansubligi ya’ni ularning mavjudligi va anik shaxsga mansubligi va ularga egalik kilinishi; -shaxsning mansubligiga yuridik huquqi; -mansublik buyicha insonlar urtasida iqtisodiy munosabatlar. Iqtisodiy munosabatlarning yakdil tizimida mustaqillikning turli darajalarida foydalanish, egalik kilish va tasarruf etish mulkchilikning turli tomonlarini ochib beradi. Qonun xujjatlari yordamida foydalanish, egalik kilish va tasarruf etish huquqlarini huquqiy rasmiylashtirish jamiyatda xukmronlik kilayotgan real mulkchilik munosabatlarning mavjudligini tasdiqlaydi. Demak mulkdor bir vaqtning o‘zida uchta: yer egasi, tasarruf etuvchi va foydalanuvchi vazifalarini bajaradi. Bunda mulk huquqini o‘z ichiga mulk ob’ektiga egalik kilish, uni tasarruf etish va undan foydalanish huquqlarini oluvchi tizim sifatida karash kerak degan fikr kelib chiqadi. Bir qarashda uning markaziy bugini (funksiyasi) sifatidan o‘z atrofida huquqiy va iqtisodiy munosabatlar yuzaga keluvchi ashyolarning (ob’ektlarning) «mansubligi» tushunchasi yotadi degan tasavvur xosil buladi, chunki yuridik mansublilik huquqi material ob’ektga nisbatan yuzaga kelsa, undan xujalik maksadlarida foydalanish fakatgina ob’ektning o‘zi mavjud bulgan holatlarda yuzaga keladi. Shu bilan bir katorda kolgan ikkita funksiya jamiyat tomonidan tan olingan ob’ektning mansubligini va unga egalik kilishning iqtisodiy jixatdan maksadga muvofikligini huquqiy ta’minlaydi, shu sababli ularni «yordamchi» deyish noto‘g‘ri. Fuqarolarning yerdan foydalanishida mulk huquqi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, sobiq sovet tuzumi davrida yerga nisbatan davlatning mutloq mulk huquqini o‘rnatilishi o‘z turmush-tarzi, ijtimoiy faoliyati va an’analariga ko‘ra yerga xo‘jayinlik xissi bilan yashagan xalqimizni yerdan uzoqlashtirgan edi. Respublikamiz mustaqillikka yerishgach bozor munosabatlarini joriy etishga qaratilgan islohotlar natijasida, yer uchastkalariga nisbatan xususiy mulk huquqi asta sekinlik bilan joriy etila boshlandi. Bunda asosiy urg‘u fuqarolarning yerga nisbatan xususiy mulk huquqini belgilovchi qonunchilik tizimini rivojlantirishga qaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoni bu sohadagi dastlabki qadamlardan biri edi. Ushbu farmon birinchi marotaba “savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlarini, shuningdek, ular joylashgan yer uchastkalarini jismoniy va yuridik, shu jumladan, xorijiy shaxslarga xususiylashtiriladigan ob’ektlarni sotib olishda ular foydalanadigan mablag‘larning manbalari bo‘yicha deklaratsiyani ulardan talab qilmagan holda tanlov asosida xususiy mulk qilib sotishga ruxsat” berdi. Davlat rahbarining 1994 yil 20 noyabrdagi “Yerdan foydalanish samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi farmonida “tuman va shaharlarning xokimliklariga fuqarolarning meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilishlari uchun yakka tartibda uy-joy qurishga 0,04 gektargacha, shaxsiy yordamchi xo‘jalikni yuritishga 0,06 gektargacha yer maydonini kimoshdi savdosi asosida sotishga ruxsat” berilishi fuqarolarning yerga nisbatan mulk huquqini amalda mustahkamlanishiga asos bo‘ldi. Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 11 apreldagi 126-son qarori bilan tasdiqlangan “Savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlarini ular joylashgan yer maydonlari bilan birgalikda hamda yer maydonlarini meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilish uchun xususiy mulk sifatida sotish tartibi to‘g‘risida Nizom»4 yer maydonlarini xususiy mulk sifatida sotish tartibini belgiladi. Unga ko‘ra sotish tegishli hokimliklar va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlari joylashgan yer maydonlarini xususiy mulk sifatida sotish haqidagi qarorlarni taqdim etilgandan keyin Davlat mulki qo‘mitasi va uning hududiy boshqarmalari tomonidan amalga oshirilishi belgilandi. Fuqarolarning yerga nisbatan mulk huquqining qonuniy asoslari 2006 yil 24 iyuldagi “Yuridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band bo‘lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi Respublika Prezidenti 4 "O‘zbekiston Respublikasi xukumati qarorlari to‘plami", 1995 y., N 4, 15-modda 36 Farmoni5 bilan yanada takomillashdi. Chunki, ushbu farmon iqtisodiyotda xususiy mulkchilikni yanada kengaytirish va uning rolini oshirish, biznesni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish hamda xususiy tadbirkorlikning huquqiy kafolatlarini mustahkamlash, xususiylashtirilgan korxonalar bilan band bo‘lgan yer uchastkalaridan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash, shuningdek uy-joy bozori va ipotekani rivojlantirish uchun kuchli rag‘batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish maqsadida “2008 yil 1 yanvaridan boshlab O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari - rezidentlariga yakka tartibda uy-joy qurish va turarjoy binosiga xizmat ko‘rsatish uchun ajratilgan yer uchastkalarini xususiylashtirish huquqi”ni berdi. Farmon chiqqan paytda amalda egallab turilgan va o‘rnatilgan tartibda berilgan kadastr hujjatlarida belgilangan chegara va miqdorda doimiy foydalanish yoki umrbod meros qilib qoldiriladigan egalik huquqi bilan yer uchastkalarga ega bo‘lgan fuqarolar tomonidan xususiylashtirish ixtiyoriylik asosida amalga oshirilishini ko‘rsatdi. Xususiylashtirishning majburiy tartibi - yer uchastkalarini yakka tartibda uy-joy qurilishiga kimoshdi asosida sotish chog‘ida, keyinchalik mulkka egalik huquqini o‘rnatilgan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda va ko‘chmas mulkni begonalashtirayotgan yoki sotib olayotgan (qabul qilayotgan) shaxsning ahdlashuvi bo‘yicha yakka tartibdagi uy-joyni sotish yoki hadya etish (yaqin qarindoshlar bundan mustasno)da o‘rnatildi. Bu farmon asosida xususiylashtirilgan yer uchastkasi bilan bog‘liq muolajalar doirasi fuqarolar uchun cheklanmaydi. Ular yer uchastkasini sotib olishlari, sotishlari, ayirboshlashlari, hadya qilishlari, meros qilib qoldirishlari, boshqa shaxslarga foydalanishga yoki ijaraga berishlari mumkin. Yer uchastkasi banklar va boshqa kredit muassasalaridan kedit olish uchun garov bo‘lib xizmat qilishi mumkin .