Mavzu: Yerda hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishi Reja

Galaktikaning tuzilishi va evolutsiyasi
Shoir so’raydi: “Agarda yulduzlar nur sochib turar – bu kimgadir kerak, axir?”. Biz bilamizki quyosh bizning yashashimiz uchun zarur bo’lgan energiyani beradi. Galaktikalar nimaga kerak? Galaktikalar ham quyosh ham bizni energiya bilan taminlay olmas ekan. Astranomik kuzatuvlar ko’rsaradiki, gaktikalarni yadrosida uzliksiz vodorod oqishi kuzatiladi. Shunday qilib galaktikalarni yadrosi koinotning asosiy qurilish materiali – vodorod ishlab chiqarish fabrikasi xisoblanadi. Atomning yadrosida bir praton va orbitasida bir elektroddan iborat bo’lgan vodorod eng oddiy “g’isht” xisoblanadi, unda yulduzlarning orasida atom reaksiyalari jarayonida ancha murakkab atomlar xosil bo’ladi.
Galaktikalarning xosil bo’lishi va tuzilishi masalasi koinotning kelib chiqishi to’g’risidagi muhim savol. Uni faqat kosmologiya fani emas alki – kosmologiya kosmik tanachalarning rivojlanishi va kelib chiqishini o’rganadigan fan soxasi xamdir.
Bizning galaktikamizga yaqin bo’lgan – “Andromedlar butunligi: buning shunday deb atalishiga sabab aynan Andromedlar yulduzligida 1917 yilda birinchi galaktikadan tashqari obyekt ochildi. Uning boshqa galaktikaga tegishli 1923 yilda E. Xabbl tomonidan isbotlandi, keyinroq boshqa tumanliklarda ham yulduzlar ham aniqlangan.
1963 yilda kvazarlar (kvaziyulduz radiomanbalari) – galaktikalar yorug’ligidan yuz marta katt yorug’lukka va o’lchamidan bir necha o’n marta kichik bo’lgan , Koinotdagi nurlanishni eng kuchli manbalari kashf qilindi. Kvazarlar yangi galaktikalar yadrolari bo’lishi mumkin va demakki galaktikalar xosil bo’lishi xozirda xam davom etmoqda degan taxmin mavjud.
Yulduzlar tuzilishi va evolutsiyasi
Osmon jismlarining paydo bo’lishi (quyosh, oy, planetalar, yulduzlar) xaqida ikkita asosiy konsepsiya mavjud.

1. 
   Fransuz matematigi va fizigi Per Laplas va nemis filosofi I. Kant tomonidan ilgari surilgan quyosh sistemasining paydo bo’lish modeliga asoslangan, ya’ni yulduzlar va planetalar sochilgan kosmik changlardan asta-sekin yig’ilib to’planishdan xosil bo’lgandir.
   
2. 
   V. Ambarsumyan tomonidan ilgari surilgan gipotezada, ya’ni galaktika, yulduzlar va planetalar sistemasi katta portlashdan so’ng olamning kengayishi sababli xosil bo’lgandir. Giperonlar galaktikaning yadrosida joylashgandir degan gipotezani aytgan.
   

Tabiatshunoslikning rivojlanishi bu ikkita konsepsiyadan qaysi biri xaqiqatga yaqinligini xal qiladi. Astranomiyaning yuksalishi, olamning kengayishi modelini bir necha qiyin dalillarga to’qnash keldi va oqibatda astranomiyaning rivojiga ta’sir ko’rsatdi. Katta cheksizlik nuqtasidan, katta portlashdan keyin uchgan jismlarning parchalari bir-birining tortishishi kuchlari evaziga bir – biriga ta’sir ko’rsatadi va oqibatda uning tezligi pasayishi kerak bo’ladi. Lekin to’xtash uchun borliqning butun massasi yetmaydi. Bu fikrdan kelib chiqqan xolda 1939 yilda borliqning 9/10 massasini tashkil etuvchi ko’rinmas “qora teshiklar” xaqidagi gipoteza nazariyasi paydo bo’ldi.
“qora teshiklar” xaqida nima deyish mumkin? Agar jismlarning ba’zi massasi uncha katta bo’lmagan sig’imga to’g’ri kelib qolsa o’zining bosimi ta’sirida siqila boshlaydi. Bunda gravitatsion kollaps jarayoni vujudga keladi. Bosim ta’sirida og’irlik konsentratsiyasi oshadi va u shu darajaga yetadiki uni kuchini yengish uchun xatto yorug’lik tezlikidan xam katta tezlik kerak bo’ladi. Borliqning qora teshiklarida vaqt sekinlashadi. Agar bosim shu tarzda davom etsa biroz vaqt o’tgandan keyin so’nmas yadro reaksiyasi sodir bo’ladi. Bosim to’xtaydi va keyin antikollapsimon portlash sodir bo’ladi va natijada qora teshiklar oq teshiklarga aylanadi.
Demak, qora teshiklar gallaktikalarning yadrosida joylashadi va yuksak energiya manbai bo’lib xizmat ko’rsatadi.