Yangi Gveniyaliklarning etnik tarixi, moddiy va ma’naviy madaniyati. Yangi Gveniyaliklarning etnik tarixi.
Tinch okeanining janubi g’arbida Yangi Gveniya orolining sharqiy qismini, shu bilan birga Bugenvil va Buka (Solomon) orollari hamda Puiziada va Bismark arxepelagi orollaridagi davlat. Yangi Gveniya Orolning g’arbiy qismini egallagan. Indoneziya bilan chegaradosh. Papuya-Yangi Gveniya qirg’oqlarini sharqdan Solomon dengizi, janubdan-Koral dengizi, Torres bo’g’ozi va Papuya ko’rfazi, shimolda-Bismark dengizi suvlari yuvib turadi.
Melaneziyaning ko’p qismi issiq nam iqlimni o’rmonlardan iborat bo’lganligi tufayli mustamlakachilik bu yerda Avstraliya va Polineziyadan keyinroq boshlanadi. Faqat Yangi Kaledoniya va Fidji orollariga yevropaliklar oldinroq kela boshlagan. Ayniqsa o’tgan asrning oxirlarida qazilma boyliklar ochilgandan keyin plantatorlar va tog’ konchilari Osiyodan ko’p sonli ishchilar kuchini keltira boshlaydi. 3 Albatta, Yangi Gveniya va Melaneziyani mustamlaka qilish mahalliy axolining jiddiy qarshiligida ro’y bergan edi. Tish-tirnog’i bilan qurollangan istilochilarga qarshi kurashda Yangi Gvineya va Melaneziyani imperialistlar ikki marta qayta bo’lishgan. Lekin ozodlik kurashi to’xtamagan.
Migrasiyaning kuchayishi natijasida ayrim orollarning etnik tuzilishi ancha o’zgargan, tub aholi soni kamayib, kelgindi ko’payib ketgan. Eski qabilaviy tuzum asta-sekin yemirilib, qabila boshliqlari mustamlakachilarning ma‘muriy malaylariga aylangan. Fidji orolida serunum yerlarni egallagan mustamlakachilar plantatsiya xo’jaligini tuzib shakarqamish eka boshlaganlar. Ular ishchi kuchiga muhtoj bo’lib, qo’shni orollardan va Xindistondan juda ko’p yollanma ishchilarni olib kelganlar. Orol axolisining deyarli 50 foizini hozirda xindlar tashkil qiladi, tub aholi esa undan ham oz qolgan.
Yangi Gvineyada hozir papuaslar va melaneziyaliklar 2,8 milliondan ortiq. Ammo ularning ko’pchiligi ibtidoiy tuzum darajasida – noqulay sharoitda, tropik o’rmonlarda va botqoqlik qirg’oqlarda yashaydilar.
Yangi Gveniya oroli 1526-yilda portugaliyaliklar tomonidan ochilgan bo’lib, o’z nomini mahalliy aholi afrikaliklar bilan o’xshash bo’lganligi uchun olgan. 1828-yilda Gollandiya orolining g’arbiy qismini (1962-yilda Indaneziyaga o’tib ketgan) o’z mulki deb e‘lon qildi. Orolning sharqiy qismi Papua (hozirgi Papua-Gveniya hududi), 1885-yilda ikkiga bo’lingan bo’lib, shimoli sharqiy qismi nemis protektorati, janubiy sharqiy qismi esa Avstraliya tomonidan qo’shib olingan hududlardan iborat edi. Ikkinchi jahon urushi boshlarida Avstraliya nemis protektoratini bosib oldi va 1921-yil Millatlar Ligasi tomonidan unga sharqiy Yangi Gveniyani boshqarish uchun mandat berildi. 1973-yilda o’z-o’zini boshqarish huquqini qo’lga kiritgan mamlakat Britaniya Hamdo’stligini saqlagan holda 16-sentabr 1975-yilda mustaqil Papua-Yangi Gveniya davlatiga aylandi67.
Aholining 40 foizi natural xo’jalik bilan band. Chet el kompaniyalari juda ko’p qazilma boyliklarni egallab olishmoqda. Mahalliy tub aholining ozodlik kurashi natijasida papuaslar Yangi Gvineyasi o’z-o’zini boshqarish huquqiga ega bo’ldi. Yangi Gvineya papuaslarining ijtimoiy tuzumi ham o’ziga xos bo’lib, ularning ijtimoiy munosabatlari kam o’rganilgan hamda murakkab tuzilishga egadir. Papuaslarda ham avstraliyaliklardagi kabi qabilalar ko‘p xollarda ijtimoiy boshqaruv ro‘lini emas, balki etnik jamiyat vazifasini o’taydi.4 Qabilalarni til va madaniyat birlashtirgan, lekin ularda boshqaruv tashkilotlari, sarkorlari vujudga kelmagan edi. Papuaslarda urug’ patriarxal ko’rinishida bo’lsada, Yangi Gvineyaning melaneziyalik aholisida ona urug’i boshqaruvi saqlanib qolgan. Bir necha urug’lar ittifoqqa birlashgan bo’lsada, ularni yuqorida ko‘rsatilgan sabablarga ko’ra qabila emas, fratriya deb atash to’g’rirog’ bo’ladi. Yevropaliklar kelishi arafasida eng yirik ijtimoiy tashkilot urug’lar birlashmasi hisoblangan5. Yangi Gvineyadagi asosiy xo’jalik yacheykasi jamoadir. Jamoaning eng keng tarqalgan turi esa urug’chilik jamoasidir. Urug’da jamoa mulki ham mavjuddir. Jamoani o’zining shaxsiy xususiyatlari asosida, hurmatga sazovor shaxslar boshqargan.
Papuaslar urug’chilik jamoasining asosiy xususiyati erkaklar, ularning singillari va qizlari bitta jamoadan bo’lishidir. Jamoda urug’dan chetdan keladiganlar faqat xotinlikka olinadigan boshqa urug’ ayollari bo’lishgan.
Yangi Gvineyada ko’p bo’lmasada geterogen jamoa —yirik oilalar boshqaruvi ham mavjud edi. Unda botqoqlar, ko’riklar va hokozolar umumiy mulk bo’lgan.
Yevropaliklar va indoneziyaliklar bilan iqtisodiy aloqalar natijasida papuaslarda jamoaning uchinchi turi -qo’shnichilik jamoasi vujudga kelgan hamda bunday jamoalar asosan shaharlarga yaqin joylarda shakllangan. Yangi Britaniya orollarida qabilalar bo’lgan bo’lsada, lekin hozirga qadar ularning hammasining ham nomi aniqlanmagan. Orolning sharqiy qismida: sulka, gaktei, tumuip, butam, taulil, bayning, nakanai, gunantuna qabilalari yashaydi. Ularning ba‘zilari papuas, boshqalari melaneziya tillarida so’zlashgan. Etnik tarkibiga Okeaniyada irqi, tili, tarixi va madaniyati jihatidan o’zaro keskin farq qiluvchi xalqlar yashaydi. Ularni soni jihatidan 2 qismga: mahalliy aholi va ko‘chib borgan aholiga bo‘lish mumkin. Okeaniyaning mahalliy aholisi polineziya, melaneziya va mikroneziya sentropologik tiplarga mansub. Mahalliy aholining bir qismi malay- polinez tillarida boshqa qismi papua tillarida so’zlashadi. Papua tillari bir necha guruhlarga bo’linadi. Lekin Okeaniya xalqlarining til guruhlari ularning mavjud etnik va madaniyati jihatidan yaqinligiga to’la muvofiq emas. Etnografik adabiyotlarda ularni ko’pgina tarixi va madaniyati o’xshash oblastlar bo’yicha guruxlashtiradilar. Okeaniyaning mahalliy bo’lmagan xalqlar ingliz, yangi zelandiyalik, fransuz (Yangi Kaledoniya), amerika orollari, hind (Fiji orollari) va boshqalardan iborat. Diniy jihatdan Okeaniya aholisining ko’pchiligi xristian. 6 Keyinroq kelgan qabilalarning papuaslar bilan qo’shilishidan melanezlar paydo bo’lgan. Mikroneziya va Poleniziyaga aholi milodning 1 ming yilligida ko’chib borgan. XVI asr boshida Okeaniyada yashovchi xalqlar jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida bo’lgan Yevropaliklar uzoq vaqt Okeaniyaga qiziqmadilar ko’pgina orollar yevropaliklarga XVIII asrning 2-yarmida ma‘lum bo’ldi.
