Mavzu: XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari
The content of these papers varied – some were extremely critical of the traditional religious hierarchy, while others sought to win over more conservative clergy. Some explained the importance of Central Asian participation in Russian politics through the Duma, while others sought to connect Central Asian intellectuals to those in cities like Cairo and Istanbul. The Jadids also used fiction to communicate the same ideas, drawing on Central Asian as well as Western forms of literature (poetry and plays, respectively). For example, the Bukharan author Abdurrauf Fitrat criticized the clergy for discouraging the modernization he believed was necessary to protect Central Asia from Russian incursions.
Bu davrga oid ma’lumotlar turlicha talqinga ega - ba'zilar an'anaviy diniy ierarxik g’oyalar tarafdorlari bo’lgan bir paytda, boshqalar konservativ yondoshuvdagi ruhoniylarg’oyalari ustidan g'alaba qozonish uchun harakatqilardi. Ba'zilar Markaziy Osiyoga nisbatan Rossiya siyosatida Dumada orqali ishtirokini ahamiyatli deb qaragan bir vaqtda, boshqalar Qohira va Istanbul kabi shaharlar ziyolilari bilan birlashishni yoqladilar.Jadidlar xalqqa ta’sir ko’rsatishning G’arbda rivojlangan shakllari she’riyat va spektakllar vosatasidan foydalanganlar. Buxorolikma’rifatparvar Abdurauf Fitrat ma’rifatga to’sqinlik qilayotgan ruhoniylarni tanqid qildi. Uning fikricha,Markaziy Osiyoni Rossiya istibdodidan qutqarish asosiy masala edi.
XX asrboshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysishaharlarida o’nlab“usulijadid”maktablari ochildi. Unibitrganlar orasidanTurkistonmanaviy-marifiydunyosinimilliyuyg’onishiga kuchliijobiytasirqiladiganzabardastnamoyandalar yetshibchikdi. Ularning“birinchisi”, “Turkistonjadidlarining otasi”Mahmudxo’ja Behbudiydir. Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yilning 19 yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida dunyoga keldi.
Mahmudxo’ja Behbudiy 1911 yilda “Padarkush”nomli drama yozdi. Ubu asarida o’zining sevimli mavzusi — barchani ilm-marifatli bo’lishga chaqirish, ilmsizlik balosini daf qilish g’oyasini qalamga olgan.
Abdulla Avloniy (1878-1934) «Tarjimaiholi»da yozadi: «1900 yilda uylanib, oila boshlig’ibo’libqoldim. Shuyilda otamo’lib, o’gay onambilanbirukammeniqaramog’imda menga boqimbo’libqoldi. Buvaqtda butun oilaniboqmoquchunqishkunlarida hamishlamoqqa to’g’rikelganligidanquvvaimuhofazamo’rta darajada bo’lg’onholda madrasanitashlabchiqibketuvg’a to’g’rikeldi. Shuchoqlarda o’zimmehnatichida yashag’onlig’imdanboylarga va mullalarga qarshisherlaryoza boshladim. Madrasadanchiqibketsamhammaorifishlaridanchiqibketmadim. Turligazetalaro’qishga tutndim. Shulzamonlarda Rusiyaningturlishaharlarida chiqqanmatbuot – gazeta va jurnallarbilantanishib, o’qib, malumotmni orttra bordim. «Tarjimon» gazetasinio’qib, zamondan xabardorbo’ldim. Shulzamonda yerlixalqlar orasida eskilik — yangilik («jadid-qadim») janjaliboshlandi. Gazeto’quvchilarimullalarni «jadidchi» nomibilan ataredilar. Men ham shul jadidchilar qatoriga kirdim. 1904 yildan jadidchilar to’dasida ishlay boshladim. «Jadid maktabi» ochib, o’qituvchilik ham qildim....».