Mavzu. XVI-XIX asrlarda Markaziy Osiyoda

«Jadid» arabcha bo’lib, Yangi degan ma’noni anglatadi. Yangilik va islohotchilikka intiluvchi yangilik yaratuvchi faoliyat bilan mashg’ul bo’lgan taraqqiyparvar ilg’or ruhdagi ziyolilar tarихda jadid deb nomlandilar. Jadidchilik xarakatining paydo bo’lishi bevosita o’sha davrdagi ichki ham tashqi xalqaro maydondagi ijtimoiy siyosiy muhit va vaziyat bilan bog’liq bo’ldi.
Jadidchilik harakati o’z maqsad va mohiyatiga ko’ra dastlabki kundan boshlab, madaniy-ma’rifiy siyosiy islohotchilik harakati bo’lgan. Ammo vatanni ozod va obod qilish millat va xalqni hurriyatga olib chiqish, to’q va farovon va madaniyatli qilish uchun jadidlar dastlab e’tiborni madaniy-ma’rifiy ishlarga qaratdilar.
Jadidchilik harakatining paydo bo’lib rivojlanishida Qrimlik I.Gasprinskiy (1851-1914) hissasi behad katta bo’ldi. U Qrimdagi XIX asrning 80-yillaridayoq Rossiya bosib olgan musulmon xalqlari orasida 1- bo’lib jadidchilikka asos soldi. Uning rus va turkiy tillarda Chop etilgan Tarjimon (1883-1914) gazetasi , «Rossiya musulmonligi» (1881) , «Ovro’pa madaniyatiga muvozini» (1885) va boshqa asrlari hamda jadid maktabi uchun yozgan darslik va qo’llanmalari Turkistonga kirib keldi.

1. 
   Gasprinskiy 1884 yilda 12 ta bolani yangicha usul- «Usuli jadid»-Savtiya (tovush) usuli bilan o’qitib, 40 kunda savodini chiqardi. U 1892 Turkiston general –gubernatori N.O.Rozenbaxga maxsus maktub yullab, unda maktablarni isloh qilish, jadid maktablarni tashkil etish madrasalardan birini zamonaviy oliy ta’limga moslashtirishni taklif etadi. Ammo bu takliflar amalga oshmaydi. Shundan so’ng u 1893 yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan uchrashadi. Samarqandda bo’ladi. U yerdan Buxoroga borib amirni jadid maktabini ochishga ko’ndiradi va maktabga «Mo’zaffariya» degan nomni beradi. Jadidchilik g’oyasi Turkistonda 19 asrning 80 – yillarining 2- yarmidan tarqaladi. Shu asrning 90- yillari 20 asrning boshlarida jadidchilik muntazam madaniy ma’rifiy harakati sifatida paydo bo’ldi.