Mavzu: Xususiy kapital va uning o’zgarishi hisobi

Xususiy kapital tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili

Ko‘rsatkichlar	Mablag‘lar mavjudligi, ming so‘m			Mablag‘lar tarkibi, %
	boshi uchun	oxiri uchun	o‘zgarish		boshi uchun	oxiri uchun	o‘zga- rish
Ustav kapitali	1935,1	2218,5	+283,4		52,2	47,1	-5,1
Qo‘shimcha kapital	79,9	63,5	-16,4		2,2	1,3	-0,9
Zaxira kapital	1018,4	1336,8	+318,4		27,5	28,5	+1,0
Taqsimlanmagan foyda	219,6	145,4	-74,2		6,0	3,0	-3,0
Maqsadli tushumlar	309,9	907,4	+597,5		8,3	19,3	+11,0
Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari	137,6	33,7	-103,9		3,8	0,8	-3,0
Jami	3700,5	4705,3	+1004,8		100	100	-

Tahlil qilinayotgan korxonaning ma’lumotlari o‘z kapitali miqdori va tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi: kapitalning boshqa manbalari kamaygan holda zaxira kapitali va maqsadli tushumlar ulushi hamda miqdori sezilarli darajada ortgan. Hisobot yili uchun xususiy kapitalning umumiy miqdori 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% ga oshgan.

Xususiy kapitalning o‘zgarish omillarini «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» nomli 5-hisobot shakli ma’lumotlari, shuningdek, ustav, qo‘shilgan va zaxira kapitali, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlar fondi va pirovard xarajat hamda to‘lovlar uchun zaxiralar harakatini aks ettiruvchi analitik buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo‘yicha aniqlash qiyin emas.
12.2-jadval

Fondlar va boshqa mablag‘lar harakati tahlili

ming so‘m

Ko‘rsatkichlar	Yil boshi uchun	Yil davomida kelib tushdi	Hisobot yilida sarflandi	Yil oxiridagi qoldiq
Ustav kapitali	1935,1	283,4	-	2218,5
Qo‘shimcha kapital	79,9	-	16,4	63,5
Zaxira kapital	1018,4	318,4	-	1336,8
Taqsimlanmagan foyda: O‘tgan yil uchun	219,6	-	219,6
Hisobot yili uchun	-	145,4	-	145,4
Maqsadli tushumlar	309,9	597,5	-	907,4
Pirovard xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari	137,6	0,1	104	33,7
Jami	3700,5	1344,8	340	4705,3

Korxonaning xususiy kapitali yil boshidagi 3700,5 ming so‘mdan yil oxirida 4705,3 ming so‘mgacha oshdi, ya’ni 1004,8 ming so‘mga yoki 27,1% o‘sish kuzatildi. Jami tushum qilingan mablag‘lar 1344,8 ming so‘mni, sarf 340 ming so‘mni tashkil qildi.
Faoliyatning ixtiyoriy sohasidagi biznes pul mablag‘larining muayyan miqdori mavjud bo‘lishini taqozo etib, ularning hisobiga resurslarning zaruriy miqdori xarid qilinadi, ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish tashkil qilinadi. Bunda kapital aylanuvchanligini tezlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital aylanuvchanligini tezlashtirish hisobiga foyda miqdori oshiriladi. Agar ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish zarar keltirsa, u holda mablag‘lar aylanuvchanligining tezlashishi moliyaviy natijalar yomonlashishi va kapitalni “eb qo‘yish”ga olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida nafaqat kapital harakatini tezlashtirishga, balki undan maksimal qaytimga ham intilish lozim. Bu
1 so‘m kapitalga foyda miqdori ortishi bilan ifodalanadi. Kapital daromadliligini oshirishga barcha resurslardan oqilona va tejamli foydalanish, ularni ortiqcha sarflashga, doiraviy aylanmaning barcha bosqichlarida yo‘qotishlarga yo‘l qo‘ymaslik orqali erishiladi. Natijada kapital umumiy summada, ya’ni foyda bilan o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi.
Shunday qilib, kapitaldan foydalanish samaradorligi uning daro- madliligi (rentabelligi) – foyda miqdorining tadqiq etilayotgan davr uchun kapitalning o‘rtacha miqdoriga nisbati bilan tavsiflanadi. Tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichni hisoblash modelini keltiramiz

Bu yerda Rxк - xususiy kapital rentabelligi; F – davr uchun foyda miqdori;
KM – davr uchun o‘z kapitalning o‘rtacha miqdori.
Omilli tahlil uchun formulaga sotishdan tushum ko‘rsatkichini kiritamiz (T):

Bu yerda,
T/KM – xususiy kapital qaytimi koeffitsiyenti;
F/T – sotish rentabelligi koeffitsiyenti.
O‘zgartirishlar natijasida ikki omilli multiplikativ model hosil bo‘ldi. O‘z navbatida, tahlil uchun zanjirli o‘rin almashtirish usulini qo‘llash mumkin.
Xususiy kapital rentabelligini hisoblash algoritmi

Qilingan o‘zgarishga ikkala asosiy omil ta’sirini hisoblaymiz:

1. 
   xususiy kapital qaytimi koeffitsiyentining o‘zgarishi:
   

2. 
   sotish rentabelligi koeffitsiyentining o‘zgarishi:
   

Metodika tahlilni chuqurlashtirish imkoniyatini taqozo etadi. Birinchi omil ta’sirini xususiy kapital tarkibiy qismlari bo‘yicha (ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar), ikkinchisini esa buxgalteriya foydasining tarkibi bo‘yicha detallash- tirish mumkin.
Ko‘plab iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy tahlilning vertikal, gori- zontal, moliyaviy koeffitsiyentlarini aniqlash, trend to‘g‘risida fikrlar yuritilgan bo‘lib, ammo xususiy kapital tahlili bo‘yicha ma’lumotlar bugungi kunda yetarli darajada emas.
Xususiy kapital tahlilini olib borishda asosiy axborot manbayi bo‘lib, moliyaviy hisobot shakllari, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (1- shakl), «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» (5-shakl) olinadi.
Yuqoridagi hisobot shakllarida jumladan, «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot»da bir qancha noaniqliklar mavjud bo‘lib, bularga 080-satrdan keyingi ma’lumotlarni olish mumkin. Mazkur satrlarda aksi- yalar to‘g‘risida ma’lumotlar jamlanishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ularda deyarli barcha (oxirgi ustundan tashqari) ustun va qatorlar to‘ldiril- maslikni taqozo etadi. Ushbu holatni atroflicha o‘rgangan holda, bu kamchiliklarni hal etish yo‘llarini topish lozim. Chunki moliyaviy hisobotning bu ko‘rinishda bo‘lishi xalqaro hisob tizimi standartlari talablariga mos kelmaydi.
Shu nuqtayi nazardan, bir qancha rivojlangan va MDH mamlakat- larining «Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot» shakllariga e’tibor bera- digan bo‘lsak, ularda aksiyalarning chiqarilishidan kelgan kapital, rezerv kapital, qo‘shilgan kapital va taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kabi ko‘rsatkichlar o‘z aksini topgan (masalan, Rossiya Federat-
siyasi, Amerika Qo‘shma Shtatlari va h.k). Ushbu ma’lumotlar buxgal- teriya balanslarida (1-shakl) ham o‘zgarishsiz aks ettirilgan. Lekin, bizning moliyaviy hisobot shaklida (1-shakl) o‘z mablag‘lar manbayi sifatida xususiy kapital ko‘rsatkichlaridan tashqari, maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to‘lovlar uchun rezervlar kabi ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lib, ularning harakatini aks ettiruvchi axborot manbayi belgilanmagan.
Bu holni xususiy kapital ko‘rsatkichlarining nazariy va amaliy jihatdan umumlashtirilmaganligi, tarmoq xususiyatlariga asosan xususiy kapital hisobi va tahlili to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi kabi izohlashimiz mumkin.
Korxonaning xususiy kapital holatini tahlil qilishda koeffitsiyentlar usuli eng ko‘p qo‘llanilib, ushbu usul asosida tahlilning olib borilishi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida keng tarqalgan. Jumladan, Belorus iqtisodchilaridan biri G.Savitskayaning fikricha: «Kapitaldan samarali foydalanishni uchta asosiy ko‘rsatkichlar orqali baholash mumkin, ular:
- jami mablag‘lar manbayining rentabelligi;
- kreditorlar kapitalining daromadliligi;
- xususiy kapital rentabelligi».
Savitskaya G. V. tomonidan berilgan fikrlar xususiy kapital tahlilini qisman ochib beradi. Xususiy kapital tahlilini unga ta’sir etuvchi omil- larning uzviy bog‘liqligi asosida o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shu sababdan xususiy kapital rentabelligi (foydaliligi) ni, uning natijaviyligi va daromadliligi asosida o‘rganib, xususiy kapitalning shakllanishida muhim o‘rin tutgan omillarning ijobiy hamda salbiy oqi- batlari yuzasidan asosli qarorlar qabul qilishni yo‘lga qo‘yish maqsadga mufofiqdir.
Bozor iqtisodiyotida xususiy mulkchilik turlarining shakllanishi, xususiy kapital bahosini o‘rganishni talab etadi. Lekin shunga qaramas- dan respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarda xususiy kapitalning bahosi yetarlicha o‘rganilmagan.
Bundan tashqari bir qancha adabiyotlarda korxona aksiyalari qiymati va daromadliligini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar keltirilgan bo‘lib, ushbu ko‘rsatkichlar tahlili yordamida korxona nufuzi va xususiy kapitaliga atroflicha baho berish mumkin. Jumladan:

1. 
   Bir aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda (Fa):
   

Bu ko‘rsatkich muomaladagi bir oddiy aksiyaga qancha sof foyda to‘g‘ri kelishini bildiradi.

2. 
   Bir aksiyaning balans qiymati (BQa):
   

AKq - Aksiyadorlik kapitalining qiymati
IAq - Imtiyozli aksiyalar qiymati
ASm - Muomaladagi oddiy aksiyalar soni
Bu ko‘rsatkich bir aksiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga ko‘ra bir oddiy aksiyaga to‘g‘ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini ko‘rsatadi.

3. 
   Dividend daromad yoki dividend normasi (Dd):
   

4. 
   To‘lanadigan dividendlar ulushi (Utd):
   

Bu ko‘rsatkich tahlil qilinganda shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ushbu ko‘rsatkich 1 dan ortiq bo‘lmasa birmuncha ijobiy holat deb baholash mumkin, ya’ni korxona dividend to‘lash uchun yetarli darajada foyda olganligidan dalolatdir. Aksincha, bu ko‘rsatkich 1 dan oshib ketsa, korxona dividend to‘lash maqsadida rezerv kapitalidan foydalan- ganligini anglatadi.
Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko‘rsatkichlar hi- sobiga o‘zgarib boradi. Har bir tarkibning o‘zgarishi ham o‘z mazmu- niga ko‘ra ma’lum ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi orqali amalga oshadi.
Ustav kapitali. Xususiy (hissador) kapitalining qiymati qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va joriy yil foydasi va zarari hisobiga o‘zgarishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlar «Xususiy kapital to‘grisida hisobot» ning 020; 030 va 060- satrlarida o‘z aksini topadi.
Qo‘shilgan kapital quyidagi hollarda o‘zgarishi mumkin:

• 
  Xususiy (hissador) kapitali qiymatining o‘zgarishida.
  
• 
  Muomalaga qo‘shimcha aksiyalarning chiqarilishida.
  
• 
  Asosiy vositalarning qayta baholanishida.
  
• 
  Foyda va zararlar hisobiga.
  

Rezerv kapitali ham yuqorida keltirilgan o‘zgarish sabablari hiso- biga amalga oshadi. Faqatgina bu o‘zgarishlar tarkibiga foyda hisobidan rezervlarga ajratilgan summalar, ya’ni 5 - hisobot shaklining 050-satri ham kiradi.
Taqsimlanmagan foyda. Bu ko‘rsatkich korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi, hissador kapitalining ko‘payish yoki kamayishi, qim- matli qog‘ozlar emissiyasi, rezerv uchun ajratmalar hisobiga o‘zgarishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbir- lari to‘g‘risida»gi PF-4053-sonli farmoniga asosan, yangi tashkil etiladigan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun ustav kapitalining eng kam miqdori 2009-yil 1-yanvardan boshlab jamiyat davlat ro‘yxatiga olingan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti 400 ming AQSh dollariga teng summani tashkil etishi belgilandi. Faoliyat yuritayotgan ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lsa, 2010-yilning 1-yanvariga qadar ustav kapitallari miqdorini ular qayta ro‘yxatga olingan sanada Uzbekistan Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha ekvivalenti kamida 400 ming AQSh dollariga teng summaga yetkazishlari yoki belgilangan tartibda boshqa mulkchilik shakliga o‘tishlari kerakligi belgilandi.
Shunday ekan, yuqoridagi ma’lumotlarga asoslangan holda bu muommoni hal etish yo‘llarini izlash kerak. Ko‘rinib turibdiki xususiy kapital qiymatini ko‘paytirishning eng asosiy omili bo‘lib korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilotlar shu omil hisobiga o‘z jamg‘armalarini oshirishi eng optimal variant deb qaraladi. Sababi bu omilning o‘zgarishi faqatgina korxo- naning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, uning har tomonlama to‘liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyat yuritishni talab etadi. Bundan tashqari boshqa ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bogliqdir.
Korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsiyentlar orqali o‘rganish uning moliyaviy holatiga baho berishni yanada osonlashtiradi, albatta. Moliyaviy koeffitsiyentlar moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarini va birlik elementlarini o‘zaro nisbatlash asosida aniqlanadi. Bunda koeffitsiyent, indeks va foizlar ishlatiladi.
Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash va uning o‘zgarishlarini qiyosiy taqqoslash asosida korxonaning moliyaviy holatini aniqroq o‘rganish va bilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Masalan: bitta korxona- ning «moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti»ni aniqlanishiga e’tibor qa- ratsak. Ushbu ko‘rsatkich «O‘zlik mablag‘lari manbalari»ni «Buxgalte- riya balansi jami» ga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Bu ko‘rsatkich korxonaning harakatda band qilingan mablag‘ining qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi. Ya’ni harakatdagi har bir so‘mning qancha qismi o‘ziga tegishli ekanligini bildiradi.
«Koeffitsiyentlar - mulkning nisbiy darajasini tavsiflaydi» deyiladi Tomas P. Karlin, Albert M.Makminni «Анализ финансовых отчетов (на основе СААР)» kitobida.
Korxona kapitali bilan bogliq bo‘lgan moliyaviy koeffitsiyentlar, ya’ni o‘z mablaglari manbayiga baho berishning nisbiy ifodalari sifatida quyidagi koeffitsiyentlarni o‘rganish maqsadga muqofiq bo‘lar edi:

• 
  moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti;
  
• 
  moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti;
  
• 
  qarz va o‘z mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti;
  
• 
  zaxira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti;
  
• 
  mablag‘larning chaqqon harakatchanlik yoki manyovrlashganlik koeffitsiyenti.
  

Bunda ushbu koeffitsiyentlar quyidagicha topiladi:

1. 
   Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti (Kmm):
   

Bu koeffitsiyent qanchalik birga yaqinlashib borsa, korxonaning mustaqilligi shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat yuritayotgan korxonalarda bu koeffitsiyent kamida 0,5 ni yoki 50% ni tashkil etishi lozim.

2. 
   Moliyaviy karamlik koeffitsiyenti (Kmq):
   

3. 
   Bu ko‘rsatkich moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentiga teskari proporsional koeffitsiyent hisoblanadi.
   

4. 
   Zahira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti (Kxo‘q):
   

5. 
   Mablag‘larning harakatchanlik (manyovrlashganlik) koeffitsiyenti (K_m):
   

Bu yerda:
O‘MM - O‘z mablag‘lari manbalari UMQ - Uzoq muddatli qarz mablag‘lari UMA - Uzoq muddatli aktivlar
TMZ - Tovar - moddiy zaxira
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim - O‘zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1.
Buning tasdig‘ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko‘magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha dasturlarning amalga oshirilayotganida, Uzbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportining o‘sib borishida va boshqa misollarda yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Shu bois global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta’sir etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi».1
Darhaqiqat, jahon bozorida talabning pasayib ketishi natijasida mamlakatimiz tomonidan eksport qilinadigan mahsulotlar narxining tushishi kuzatilmoqda. Ushbu jarayonlar korxonalarning eksportdan oladigan tushumlari va foydasining kamayishiga hamda ishlab chiqarish rentabelligiga va pirovardida mamlakatimiz makroiqtisodiy ko‘rsatkich- larining dinamikasiga salbiy ta’sir etishi tabiiydir albatta.
Shu nuqtayi nazardan respublikamiz korxonalariga jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlari ta’sirini yumshatish choralarini ko‘rish lozim. Bunda korxonalarning ichki imkoniyatlarini chuqur o‘rganish, iqtisodiy salohiyatini to‘g‘ri baholay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni korxonalarda tahlil jarayonlarini mukammal tarzda tashkil etish va jahon tajribasida o‘zini oqlab kelayotgan tahlil usullarini joriy etish ishlarini yanada jonlantirish lozim deb o‘ylaymiz.
Xususan, xozirgi vaqtda dolzarb hisoblangan xususiy kapital tah- lilini rivojlantirish va takomillashtirish bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan eng asosiy vazifalarimiz qatoriga kiradi. Bunda xususiy kapital tahlilini takomillashtirish bo‘yicha quyidagi takliflarni keltirib o‘tmoqchimiz:

• 
  eng avvalo xususiy kapital tahlili bo‘yicha zarur ma’lumotlarni iqtisodiy adabiyotlardan olish imkoniyatining cheklanganligini inobatga olgan holda, ushbu mavzu bo‘yicha nazariy ma’lumotlarni to‘liq va kengaytirilgan shaklda sistemalashtirish (jamlash) lozim;
  
• 
  xususiy kapital ko‘rsatkichlari tahlili bilan bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyentlarni xalqaro hisob hamda tahlil yutuqlarini chuqur o‘rgangan holda mamlakatimiz hisob va tahlil tizimiga joriy etish lozim;
  
• 
  korxona xususiy kapitali tahlilini takomillashtirishda mulkchilik shakli va tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda mavzularni farq- lash, ya’ni sohalarga yo‘naltirilgan holda mukammallashtirish lozim.
  

Yuqoridagi fikrlarimizning xotimasi sifatida shuni aytib o‘tish ke- rakki, mamlakatimizda iqtisodiy bilimlar sohasida ilmiy izlanishlarni ya- nada jonlantirish va ilmiy izlanuvchilarning ushbu yo‘ldagi sayi-hara- katlarini rag‘batlantirishning ta’sirchan tizimining joriy etilishi, respub- likamiz korxonalarining taraqqiy etishiga, milliy iqtisodiyotimizga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning kirib kelishiga, xorijiy kapital ishtirokidagi qo‘shma korxonalarning moliya-xo‘jalik faoliya- tining rivojlanishiga, pirovardida mamlakatimiz iqtisodiyotining yanada yuksalishi va taraqqiy etishiga muhim omil bo‘lishi tabiiydir, albatta.
Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko‘rsatkichlar hi- sobiga o‘zgarib boradi. Har bir tarkibning o‘zgarishi ham o‘z mazmu- niga ko‘ra ma’lum ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi orqali amalga oshadi.

1.