Mavzu: Xattotlik san`ati tarixi reja

5.Tavqe xati - yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil topgan.

Ma`qaliy va ko`fiy xatlariga o`xshashligi bor. Tavqe deyilishiga sabab shuki, ilgari qozilar qozixona hujjatlarining boshiga yoziladigan so`zlarni shu xat bilan yozganlar. Qozilar va hokimlar hujjatlarni shu tavqe xati bilan imzolardilar. Idora va mahkamalarda farmonlarga, maktublarga, qo`lyozmalarga tavqe uslubida imzo qo`yilgan.

6. Riqo xati - ko’pchilik harflar bir-biriga qurama qilib yoziladi. Riqo` «ruq`a» so`zining ko`pligi bo`lib, qog`oz parcha, maktublar demaqkdir. Tavqe va riqo xatining ixtirochisi ma`lum emas. Maktublar riqo xatida yozilgan.

 

Yuqorida ko’rsatib o’tilgan xatlarning har biri o’z o’rnida qo’llanilib kelingan. Muhaqqaq xatidan qasida va she’rlar yozishda, suls xati ilmiy asarlar va xat yo’1-yo’riqlarida, rayhoniy va nasx xati qissa va xabarlarda, tavqe xati buyruq va farmonlarda, riqo xati maktublarda ishlatilgan. Undan tashqari, bu asosiy usulning har biri ingichka va yo’g`on qalamlarda yozilishi natijasida yana o’n ikki xil xatni tashkil qilgan. Shuning uchun ham eski maktablarda yozuv malakasini hamma o’quvchilar ham to’liq egallay olmaganlar. Yozishga qiynalishning yana bir sababi ko’p harflarning so’zda qo’llanish o’rniga qarab har xil shakl olishidir.

Eski maktabda harflarni nusxaga qarab, alfavit tartibida katta-katta qilib yozish “sarxat” deb atalib, ba’zan sarxat yozish bir-ikki yilga cho’zilgan. Sarxat yozishga o’rgatilganidan so’ng “murakkabot”, ya’ni harflarni bir-biriga qo’shib yo’zib o’rgatilgan. Murakkabotdan keyin “muqattaot” mashqi, ya’ni bayt va ruboiylar ko’chirib yozish o’rgatilgan. Eski maktabda muqattaotga juda ko’p vaqt sarf qilingan. Bolalar duoiy salomni yozishni bilsalar, ularning xat-savodi chiqqan hisoblangan.

Eski maktabda chiroyli yozuvga alohida ahamiyat berilgan, ammo husnixat mashg`ulotlari uchun zarur bolgan qoidalar yuzaki tushuntirilgan. Chiroyli yozuvga o’rgatish vaqtida faqat qalamni qanday ushlash qoidalarigina eslatilgan. Qalam bilan bir marta yozilgandan so’ng uning ustida qayta yozishga yo’l qo’yilmagan, bu yozuv qoidalarini saqlashdagi birdan-bir usul bo’lgan. Bolalarga yuqoridagiga o’xshash ayrim yo’1-yo’riqlar ko’rsatilgani bilan ularning ko’zi bilan qog`oz orasidagi masofaning to’g`ri saqlanishiga e’tibor berilmagan. Xatto yozish vaqtida nafas olish ham ta’qiqlangan.

Eski maktabda husnixat qoidalarini o’rgatuvchi birdan-bir qo’lanma “Mufradot” kitobi bo’lgan. Domlalar yozishni o’rgatish va husnixat mashq qildirishda shu kitobdan foydalanganlar. Bu vaqtda husnixatga o’rgatishning birdan-bir yo’li ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilish bo’lgan. Bolalar uchun arab alfavitida yozish juda qiyin bolib, unda biror nuqtaning noo’rin qo’llanishi yoki nuqtalar sonini kam yoki ortiq bo’lishi so’zning ma’nosini tubdan o’zgartirib yuborgan. Shuning uchuin, arab yozuvida juda ehtiyot bo’lib yozish zarur edi. Ana shunday bir vaqtda husnixat bo’lishni, har bir harfni to’g`ri va aniq yozishni talab qilish, bu masalaga kishilarning diqqatini jalb qilishda husnixat ta’limini o’rgatuvchi metodik qo’llanma juda muhim edi. Bu ishga birinchi bo’lib shoir va xattot Shermuhammad Avazbek o’g`li Munis (1778-1829) bel bog`laydi. Munis 1804 yilda o’zbek tilida “Savodi ta’lim” nomli risola yozadi. Uning bu risolasi nazariy hamda amaliy tomondan o’sha davrga nisbatan katta ahamiyatga ega edi. Munisning bu asari uning vafotidan keyin Xorazm xattotlari tomonidan ko’chirib yoziladi.

Munis bu risolasi ikki qismdan iborat bo`lib, birinchi qismida husnixatdan ta’lim bergan ustozlari haqida, xat va chiroyli yozuv asboblari haqida foydali maslahatlar beradi.

So’ z maxzanining nishonasi ham,

Ma’ni durining hazonasi ham,

Har so’ zki, ko’nguldan o’ldi mavjud,

Xat bo’lmasa bo’lg`ay erdi nobud...

U yozuv qoidalariga ham katta ahamiyat berib shunday deydi:

Olam ishi intizomi andin,

Olam elining nizomi andin,

Ul bo’lmasa bo’lmag`ay kitobat,

Bu bo’lmasa qolmag`ay hikoyat...

“Savodi ta’lim”ning ikkinchi qismida arab alfavitidagi harflarning o’lchovi va shakli, katta-kichikligi izohlanadi. Munis bu kitobida harflarning o’lchovini qat’iylashtirib har xillikka chek qo’yib, husnixat ta’limiga yangilik kiritgan. Uning bu risolasi xattot va kitoblarga hamda o’z xatini tuzatmoqchi bo’lgan kishilarga yaqindan yordam bergan.

Hozirgi kunda o’quvchilarning savodxonligi ko`p jihatdan husnixat yozish konikmasini egallashiga bog`liq. Ulug` rus pedagogi K. D. Ushinskiy husnixat darslariga alohida e’tibor berib, “dastlabki orfografik malakalar husnixat darslarida tiklanadi” degan edi.

O’zbek maktablari 1940- yildan boshlab, krill grafikasi asosidagi yozuvga o’ta boshladi. O’zbek maktablari uchun husnixatga oid maxsus qollanmalar yaratilmagan bo’lsa ham, rus metodist olimlari tomonidan yaratilgan qo`llanmalar asosida o`quvchilar yozuvga o`rgatildi.

1948- yilda V. A. Saglinning “Boshlang`ich sinflarda yoziivga o’rgatish” nomli qo’llanmasida 1-4- sinf o`quvchilarini husnixatga o’rgatishning maqsadi, vazifalari va usullari bayon etilgan. Bu kitobda yozuvda uchraydigan tipik grafik xatolarni tuzatish uchun ko’rsatmalar va tez yozishga o’rgatuvchi tayyorgarlik mashiqlari berilgan. Qo’llanmada doskada bo’r bilan yozish qoidalari ham bayon qilingan.

1948-yilda E.V. Guryanov “Yozuv mashqlarning psixologik eslatmalari” va “Alifbe davrida yozuvga o’rgatishning psixologiyasi va metodikasi” nomli qo’llanmalarida esa yozuv jarayoniga ilmiy asosda yondashadi va yozuvning psixofiziologik asoslari ochib beriladi. Muallif bu qo’llanmalarda o’quvchilarning diqqatini boshlang`ich sinflarda darsning samaradorligini oshiruvchi qator shart-sharoitlarga to`xtaladi hamda amaliy ko’rsatmalar beradi. 1959- yilda E.V. Guryanovning “Yozuvga o’rgatish psixologiyasi” kitobi nashr qilindi. Bu qo’llanmada, asosan, yozuvga o’rgatish psixologiyasi to’la ochib beriladi hamda eski kaligrafik yozuv sistemasi tanqid qilinadi. Muallif bosim bilan yoziladigan yozuv sistemasini misollar bilan ko’rsatib beradi hamda mavjud yozuv grafikasini soddalashtirishni taklif qiladi.

1983- yilda D. A. Pisarevskiy tomonidan yozilgan “Yozuvga o’rgatish” kitobida birinchi marta boshlang`ich sinf o’qituvchilari uchun darslarni qanday tashkil etish yo’llari ko’rsatiladi. Muallif bu kitobda harflarni izchillik bilan o’rgatishni, har xil bog`lanishlarni to’liq ko’rsatib o’tadi. Ammo chiroyli yozuvga o’rgatishning asosiy shartlari haqida kam ko’rsatma beradi.

1970- yidan boshlab soddalashtirilgan harflar qabul qilindi, “Alifbe” kitobida o’quvchilar uchun ko’rsatmalar berildi. Yangi shriftning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: juda ko’p harflarning shakli soddalashtirilgan, katta harflarning shakliga yaqinlashtirilgan; yangi harflar bir sharoitda qo’lni uzmasdan bog`lab yozishga mo’ljallangan. Yozuv qurollari takomillashib borishi bilan E.V.Guryanov tomonidan tavsiya etilayotgan yozuv sistemasi 1970- yildan boshlab maktablarda keng qo’llanila boshlandi. Harflar soddalashtirilib, husnixat bilan yozishni o`rgatishga mo`ljallangan kitoblar nashr qilina boshlandi.

O’zbek maktablarida soddalashtirilgan kirill alifbosida chiroyli yozish va chiroyli yozishga o’rgatish borasida M.G`ulomov² tadqiqot ishlarini olib bordi. U o’zining qo’llanmalarida 1-4-sinf o’quvchilarini chiroyli yozishga o’rgatish usullarini, husnixat qoidalarini ishlab chiqdi, amaliyotga tadbiq etish metodikasini ochib berdi.

Amaldagi alfavitdagi harflarni husnixat bilan yozish qoidalariga doir amaliy mashqlar namunasi Y. Abdullayevning “Sovg`a”, “Yangi alifbo va imlo” “Hamrohim” qo`llanmalarida o’z aksini topgan.