|
Иккинчи даврияда биринчи даврия элементларининг такрорланиши аниқ сезилмайдиган икки қисмли шакл репризасиз икки қисмли шакл деб аталади.
Мавзу жиҳатдан олганда бу ердаги бирликка куй-ритмик шаклнинг, шунингдек бутун фактуранинг умумий бир типлиги орқали эришилади. Иккинчи қисмда биринчи қисм элементлари такрорланган ҳолларда, улар шу даражада ўзгариб кетадики, натижада репризали такрорланиш таассуротини бермайди. Бунда унча катта бўлмаган контрастлар ҳам бўлиши мумкин.
Гармоник жиҳатдан икки қисмли шаклнинг мазкур тури ҳеч қандай янгилик бермайди. Бунда тонал бирликнинг умумий шартлари сақланиб қолади, шунингдек, биринчи давриянинг охирида. ҳамда иккинчи давриянинг бошланишида модуляция юз бериши мумкин. Башарти асосий тоналлик йўқолиб кетган бўлса, шаклнинг охирига келиб у тикланади. Шу туфайли мавзу репризасиз тонал реприза тўғрисида сўз юритиш мумкин.
Репризасиз икки қисмли шакл вокал мусиқа учун айниқса гипикдир, Бунинг учун асосий негиз деб қуйидагиларни айтиш мумкин: 1) матндаги ҳаракашир' бирлаштирилиши, шу туфайли мавзу бўлган омилларнинг мавжудлиги 2) матнда мусиқали репризаа сабаб бўладиган омилнинг топилмаслиги. Бундай шаклларда шаклнинг асосий қисмида нўта бўлган чинакам реприза такрорларниб баъзан қўшимча (якунловчи) тузилмаларда (кодаларда) топиш мумкин.
Икки қисмли шаклларда одатда асосий шакл билан мавзу ёхуд фактура жикатдан боғлиқ бўлган доҳа-доҳа муқаддималар учраб туради. Икки қисмли шакл учун мустақил асар сифатидаги муқаддималар типикдир.
Олий уч кисмли шакл
Биринчи қисми давриядан иборат бўлиб, иккинчи, яъни ўрта қисми ҳам даврия ёки ўрталик-ривожлов характеридаги бир қатор тузилмалардан иборат бўлади, учинчи қисми кўп ҳолларда биринчи қисмнинг репризаси бўлиб келади.
Уч қисмли шаклнинг схемаси энг умумий тарзда олганда қуйидагича кўринишда бўлади: даврия ўрталик реприза ўрталик характеридаги даврия ёки тузилма уч қисмли шакл икки қисмли шаклга қараганда анча олға томон қадам қўйиш бўлиб, бир неча қисмдан иборат давриядан каттароқ бўлган шаклнинг пайдо бўлишига олиб боради, Лекин, айни маҳалда, уч қисмли шакл тарихан олганда афтидан икки қисмли шаклнинг ўрта қисми билан репризасини ўстириш ва ажратиб, айрим ҳолда олиш натижасида пайдо бўлгандир. Икки қисмли шаклнинг ўрта қисми ва репризаси бунда биринчи қисмдан кичик бўлмаган ўлчовга етган бўлади. Бу шаклнинг ички томондан ўсишини кўрсатадиган мисолдир. Бундай ўсишнинг якуни асосий қисмлар сонининг ортишида ҳамда янги шаклнинг вужудга келишида ифодаланади. Мавзу жиҳатдан оддий уч қисмли шаклнинг яхлитлиги чекка қисмларнинг ўхшашлиги орқали таъминланади. Бунинг устига кўпинча ўрта қисм ана шу чекка қисмлар материалига асосланган бўлади.
Структура жихатдан уч қисмли шаклнинг биринчи қисмида икки қисмли шаклга қараганда кўпрок эркинликка йўл қуйилади. Бунда учта жумладан иборат давриялар хам шунингдек икки қисмли шакллар учун типик бўлмаган одатдагидан сал бошқачароқ тузилган (беш тактли, етти тактли ва бошқа шунга ўхшаган) жумлалар ҳам учрайди.
Оддий уч қисмли шаклнинг иккинчи қисми унинг ўрта қисми деб аталади ва мазкур шаклнинг чекка қисмларига қарама-қарши туради, чунки маълум даражада улар билан бирга контрастлик ҳосил қилади. Худди шy нарса икки қисмли шаклнинг ўртасида ҳам кузатилган эди. Бир мавзудаги уч қисмли шакл айниқса кўпроқ тарқалгандир. Унинг ўртаси мавзу жиҳатдан контрастлик киритмайди. Бунда ўрталик биринчи даврия мусиқасини тўла такрорлаб, уни асосий тоналликдан тобе тоналликка ўтказган шакллардагина кўпроқ элементар шакллар ҳисобланади.
Реприза, яъни учинчи қисми биринчи даврия мусиқасининг аниқ ёки бир оз ўзгартирилган ҳолдаги такроридан иборат бўлади. Репризалик принципи баъзи-баъзида даврияларда, кўпинча икки қисмли шаклларда қўлланганлиги кузатилган эди. Лекин, ҳатто сўнгги қисмдаги реприза ҳам нисбатан кам даражада мустақил бўлади. Мусиқада бироз контрастликни вужудга келтирган ўрта қисмга тушган реприза, асосий турда бўлса ҳам у билан биргаликда бир даврияни ташкил этади. Уч қисмли шаклда эса репризалилик услуби тўлиқ ҳолда намоён бўлади. Чунки бундаги реприза мустақил ва етарли даражада ривожланган қисмдир.
Мавзу хиҳатдан реприза кўпинча қайта ишланмаган ёки деярли ишлов берилмаган биринчи даврия материалидан ташкил топади. Унга одатда янги мавзу элементлари киритилмайди. Баъзан репризани кенгайтириш вақтида унга айрим ривожлов элементлари, кўпрок; секвенция тартибидаги элементлар киритилади.
Гармоник жиҳатдан аввало шуни айтиш керакки, бунда худди бошқа шаклларда бўлгани каби, мавзу репризасининг дебочаси тонал реприза билан тирик тарзда ҳаммадан кўпрок, мувофик келади. Лекин, мавзу репризаларини тобе тоналликка киритиш ҳоллари ҳам учрайди ва тонал реприза кечикиб қолади, чунки асосий тоналлик аллақачон репризанинг ичига қайтган бўлади. Бу хилдаги репризалар баъзан субдоминантали тоналликда бошланади ҳамда биринчи даврия доминантада тугаса у Г D S-Т тартибидаги тоналликдаги такқослашнннг умумий услубига мос келади. Даврия ўрта сиқм Реприза Maвзу ва тонал репризалариинг сохта (қалбаки) репризалардан фарҳини уларнинг бир бирига мувофиқ келмаслигига қapaб олиб олиш лозим. Сохта репризанинг характерли белгиси шундан иборатки, бунда дастлабки давриянинг бошланғич бўлаги тобе тоналликда келиб, шундан кейингина худди шу бўлак ва унинг бош тоналликдаги давоми тулиқ репризада келади (Мисол: Шуман. Скерцино, ор. 26 №3: Григ. Scherzo jnipromty, op. 73 №2).
Репризалар киритилиши, маълумки турли шаклларга ҳулоса бўладиган мусиқий шакл ясашнинг асосий принципларидан ҳисобланади. Булар бошқа мусиқадан кейин у ёки бу тузилманинг ҳатто ҳеч қандай ўзгариш киритмасдан такроррланиши поёнига етказилган юксалиш сингари алоҳида таассурот қолдиради. Бундай таассурот худди ана мавзудаги мусиқани биринчи бор тинглаганда олинган таассуротдан анча фарқ қилади. Реприза ривожланишнинг худди маълум зарурий натижаси сифатида қабул килинади ва шунинг учун ҳам унинг қабул қилиниши ҳамиша маълум даражада динамик тарзда кечади. Бир мавзули шаклларда унинг айрим элементларига ривожлов берилгандан кейин мавзунинг яхлит намоён бўлиши айниқса муҳумдир.
Нотама-нота такрорлашни маълум механик мавжуд бўлганлиги туфайли баъзан статик репризалар деб аталади. Бироқ бу термин бирмунча шартли бўлиб. Юқорида айтиб ўтилган репризаларни қабул қилиш хусусидаги фикрлардан ҳам тушунарлидир.
Статик репризага хусусий-динамик репризаларни, яъни ўзгартириб такрорлашларни қарама-қарши қуйдагилар, яъни, бунда динамизациялаш даражаси жуда ҳилма-ҳил бўлиши мумкин ва киритадиган ўзгаришлар теранлигига боғлик бўлади. Башарти куйни безакли варияциялаш унчалик ўзгаришлар киритмаса, бундай ҳолларда янги чекинишлар ёки ритмик ҳаракатни тезлантириши таранглик даражасини анча ошириш ва шу билан репризанинг динамизациялаш даражасини ҳам ошириши мумкин. Динамизациялаш усуллари жуда кўп бўлиб, уларнинг энг асосийлари қуйидагилардан иборат.
Do'stlaringiz bilan baham: |
