Mavzu: virusologiyaning predmeti

―filtrlanuvchi
mikroblar‖ 
deb atashni
taklif etadi.
Hasharotlar tarqatadigan
―
sariq bezgak
kasalligi ham 
viruslar tomonidan
qo‘zg‘atilishi aniqlanadi. 
Keyinchalik filtrlanuvchi
yuqumli agentlarni
―filtrlanuvchi viruslar‖ deb 
atala boshlandi. ―Virus so‘zi
lotincha zahar degan ma’noni
bildirishi yuqorida aytilgan
edi. Agar bu nomni mohiyati
haqida to‘xtaladigan bo‘lsak
mikrobiologiyaning
rivojlanishining ilk davrlarida
―Virus‖ degan so‘zni barcha
yuqumli agentlar va ular
tomonidan hosil qilinadigan
zaharli moddalarga ham 
qo‘llanilgan.
Keyinchalik yuqumli agent bilan toksinlar
orasida farq yaqqol ko‘ringandan so‘ng
―virus‖ so‘zi faqat yuqumli agentlarga
nisbatan
қўлланила boshlandi. Sekin-asta
viruslar haqidagi bilimlar
to‘planaboshlandi. Masalan, Borrel virus 
bilan kasallangan organizmlarda hosil
bo‘ladigan
―elementar tanachalar
‖ ustida
, 
Raus (1911) ―o‘smalar hosil qiluvchi
viruslar ustida (tovuqlar sarkomasi virusi
), 
Rid virus kasalliklarini tarqatishda
hasharotlarni roli haqida ishlar olib
borishadi. Ammo bu ishlar viruslarni
o‘rganishni jadal rivojlanishiga olib
kelaolmadi.

---

1935 yilda L.Zilber taklifi va tashabbusi bilan Rossiyada 
Markaziy virusologiya laboratoriyasi tashkil qilinadi. 
1938 yilga kelib bu laboratoriya Butunittifoq 
eksperimental meditsina virusologiyasi bilan qo‘shilib, 
1947 yilda ular asosida Meditsina Fanlar Akademiyasi 
qoshida ―Virusologiya instituti‖tashkil topadi. Qisqa 
vaqt (16 yil) ichida Rossiya virusologlari tomonidan 
ilgari noma’lum bo‘lgan viruslarni (Uzoq-sharq 
ensefaliti, gemorragik bezgak va h.lar) kashf qilinadi va 
ularni qo‘zg‘atuvchilari, epidemiologiyasi aniqlanadi. 
Ko‘pgina neyroviruslar, gripp, qizamiq va boshqalar 
o‘rganiladi, viruslarni tabiati va immunitet 
masalalarining nazariy tomonlari o‘rganiladi.
Qishloq ho‘jaligida ham virus kasalliklaridan katta 
zarar ko‘rilgan. Umumiy va o‘simlik viruslari borasida 
V.Rijkov, viruslar morfologiyalarini YE. Turevich va 
R.SHenlar, gemorragik bezgakni M.Chumakov, gripp va 
boshqa yuqumli kasalliklarni A.Smorodinsev, 
V.Solovyov va V.Jdanov, L.Zilber va A.Shubladze, 
A.Chumakovlar ensefalitlarni o‘rganishadi. Uzoq sharq 
ensefaliti etiologiyasi va epidemiologiyasini esa ular 
tomonidan har tomonlama chuqur o‘rganiladi.

---

19 asr oxiri va 20 asr boshlari Virusologiyaning 
rivojlanishi viruslarni tadqiq qilish metodlarini 
yutuqlari bilan chambarchas bog‘liq. Shamberlen 
bakteriya filtrlari orqali filtrlash metodi asosida 
amalga oshirildi. Bu usulda kasallik qo‘zg‘atuvchini 
bakteriyalardan, ya’ni bakteriyalarni 
nobakteriyalardan ajratildi. Natijada bu usulni 
qo‘llab quyidagi viruslar aniqlandi:
1982 y.- tamaki mozaikasi virusi, 1898 y.- oqsim–
yashchur (qirov) kasalligi virusi, 1899y.- shoxli 
mollar chumasi virusi, 1900 y.-sariq bezgak virusi, 
1902y.- parranda va qo‘ylar chumasi virusi, 1903 y.-
qutirish va cho‘chqalar chumasi virusi, 1904 y.-
odam chechagi virusi, 1905 y.- itlar chumasi va 
vaksina virusi, 1907 y.- denge virusi, 1908 y. -
chechak va traxoma viruslari, 1909 y. - poliomiyelit 
virusi, 1911 y.- Raus sarkomasi virusi, 1915 y. 
bakteriofaglar, 1916 y.- qizamiq virusi, 1917 y. -
uchuq virusi, 1926 y. - vezikulyar stomatit viruslari 
kashf qilindi.

---

30 - yillar viruslarni ajratish va identifikatsiya qilish uchun asosiy 
virusologiya metodi bo‘lib laboratoriya hayvonlarini qo‘llanilishi 
bo‘ldi (gripp viruslari uchun oq sichqonlar, Koksaki viruslari uchun 
yangi tug‘ilgan sichqonlar, shimpanze – V gepatiti virusi uchun, 
onkogen viruslar uchun kaptarlar, ichak viruslari uchun -
gnotobiont cho‘chqa bolalari va h.). Birinchi marta laboratoriya 
hayvonlarini viruslarni ajratishda ishlatish
1881 y.da Pasterdan boshlangan. U qutirish kasalligi virusini 
quyonlar miyasiga yuqtirib, qutirish kasalligi virusini 
kuchsizlantirilgan (attenuirlangan) formasini olgan, keyinchalik bu 
sikldagi ishlarni qo‘llanilishining avjga chiqqan vaqti 1948 y.da 
Sayklz tomonidan mialgiya epidemiyasi viruslari guruhini 
ajratishda emadigan sichqonlarni ishlatilgan.
40-yillar: 1940 y.da Xogland safdoshlari bilan ospovaksina virusini 
faqat DNK tutishini isbotladi. Viruslarni bakteriyalardan yana bir 
farqli tomoni ularda faqat bir tipdagi nuklein kislotaning 
mavjudligi (DNK ѐki RNK) aniqlandi. 
50-yillar. 1950 y.da F. Bobbins i J. Enders lar tomonidan 
virusologiyada revolyutsiya qilinadi, ya’ni ular viruslarni 
ko‘paytirish uchun to‘qima kulturalarini ishlatish metodini ishlab 
chiqishadi.

---

60-yillarga kelib molekulyar biologiya metodlarini viruslarni tavsiflashda o‘ta 
gullagan vaqti bo‘ldi. Ximiya, fizika, molekulyar biologiya va genetika fanlarini 
yutuqlari virusologiyaning rivojlanish metodikasining asosini tashkil qildi. 
Molekulyar biologiyaning barcha yutuqlarida viruslarni model sifatida ishlatildi.
70-yillar. Baltimor bilan bir vaqtda Tѐmin va Mizutanilar RNK- tutuvchi onkogen 
viruslar tarkibida qaytalama transkriptaza(revertaza) fermenti borligini xabar 
qilishadi. Endi RNK-tutuvchi viruslar genomini o‘rganish real haqiqat bo‘lib qoldi.
80-yillar. L.A.Zilber tomonidan asos solingan o‘smalarni paydo bo‘lishi viruslarga 
bog‘liqligi haqidagi dunѐqarash rivojlanadi. O‘smalarni rivojlanishiga javobgar 
virus qismlarini onkogenlar deb nomlandi. Virus onkogenlari eng yaxshi model 
sistema ekanligi aniqlanadi, ya’ni bu sistema sutemizuvchilar hujayralari 
onkogenetik transformatsiyasi mexanizmini o‘rganishda ѐrdam beradi.
1985 y.da Myullis polimer zanjir reaksiyasini (PSR) kashf qilgani uchun Nobel 
mukofotini oladi. Bu molekulyar-genetik diagnostika metodi rekombinant DNK 
olish texnologiyasini mukammallashtirib, yangi viruslarni ochilishi imkoniyatini 
berdi. Quyidagi viruslar ochildi: 1983 y.da odam immuntanqisligi virusi, 1989 y.da 
S-gepatiti virusi, 1995y.da PSR metodini qo‘llab G-gepatiti viruslari ochildi.

---

Oʻzbekistonda Virusologiya 
sohasidagi tadqiqotlar 20-asr 
oʻrtalarida boshlangan. D. X. 
Vahobov, A. Yu. Abdukarimova, N. K. 
Tursumetova, M. Z. Isamuhamedov, 
Virusologiya Mirzahmedov va 
boshqaning ishlari gʻalla, gʻoʻza, 
sabzavot va boshqa ekinlar viruslarini 
ajratib olish, virus kasalliklarini 
aniqlash va ularga qarshi kurash 
choralarini ishlab chiqishga 
bagʻishlangan. 
Soʻnggi yillarda viruslarni interferon 
hosil qilish faolligini oshirish (A. 
Sayitqulov), gepatit virusi shtammlari 
va oqsillarining struktura hamda 
funksiyalarini oʻrganish va virusli 
kasalliklarning zamonaviy tashhisini 
ishlab chiqish (A. M. Ivanova) 
borasida bir qancha ishlar amalga 
oshirildi. Oʻsimlik viruslarini oʻrganish 
sohasidagi ilmiy tadqiqotlar ishlari 
Oʻzbekistan fanlar akademiyasi
Mikrobiologiya institutiu, OʻzMUning 
biologiya, tuproqshunoslik 
fakultetida, tibbiyot Virusologiyasi 
sohasidagi ishlar Virusologiya instituti 
va tibbiyot oliy oʻquv yurtlari 
kafedralarida olib boriladi.
Qarshi davlat universitetida ham 
2018 yil noyabr oyidan boshlab 
Mikrobiologiya va biotexnologiya 
kafedrasi qoshida O`simliklar 
viruslari” labortoriyalari faoliyat 
yuritmoqda