Mavzu: VI- xii asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi case study

Mavzu: VI- XII asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi
CASE STUDY
Muammoli vaziyat: Arab bosiqini va Markaziy Osiyo xalqlarining istilochilarga qarshi kurashi tarixshunosligiga o‘zbekistonlik olimlarning qo‘shgan hissasi
Yechim: Bachamizga ma’lumki, arablar bosiqini ham Markaziy Osiyoda o‘zining turli hil ta’sirini o‘tkazgan (ammo, mahalliy xalqning etnogeneziga uchalik ham ta’siri bo‘lmagan). Shu nuqatai nazardan Markaziy Osiyo xalqlari tarixini yortishda muhim davr hisoblanadi. Bu davrni o‘rganishda esa o‘sha davrda yaratilgan arab va fors tilidagi manbalarga murojaat qilamiz. Shu kunga qadar bu davrga oid manbalarni juda ko‘p olimlar o‘rganishgan. Xo‘p ularni tarixshunosligi O‘zbekistonda qay darajada yoritilgan. Avval tarixda arablar bosiqini davrida bo‘lgan voqealarni qisqacha yodga olsak. Arablarning gʻalabalari ularning asl kuchidan koʻra koʻproq bosib olingan mamlakatlarning zaifligi va parokandaligi bilan izohlanadi. 674 yili xalif Muaviya tomonidan yoʻllangan Ubaydulloh ibn Ziyod chamasi birinchi boʻlib Amudaryoni kechib oʻtgan. U Poykandni qurshovga olib, ishgʻol etadi. Buxoro qirolichasi ustidan gʻalaba qozonib, u shahardan katta oʻlja -qurol-yarogʻ, kiyim-kechak, oltin, kumush va koʻplab asirlar olib ketadi. Soʻgʻd hukmdorlari Kesha i Nesefa buxoroliklarga yordam berishga qaror qilishadi, ammo, Narshohining hikoya qilishicha, arab qoʻshini soʻgʻdlarni dahshatga solgani bois, ular jang maydonini tark etishadi. Arab tarixchisi Belazurining soʻzlariga qaraganda, Buxoro asirlari qullarga aylantirilgan. Erksevar buoroliklar oʻz taqdirlariga tan berishni istamadilar. Ular Said ibn Usmon saroyiga bostirib kirib, uni oʻldirishadi. 704 yili Xurosonning noibi etib, Qutayba ibn Muslim tayinlanadi. U Movarounnahr, yaʼni Amudaryoning oʻng sohilidagi oʻlkalarni toʻliq bosib olishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻyadi. 705-706 yillarda u Balx, Poykandni ishgʻol etadi, ammo Bogʻdis Nizoq Tarxun boshchiligidagi soʻgʻdlar va turkiylarning keskin qarshiligiga duch keladi va chekinishga majbur boʻladi. 709 yili Qutayba burilish yasashga erishadi. Tarxun tor-mor keltirilib, qatl qilinadi, Buxoro katta qiyinchiliklarsiz ishgʻol etiladi. Koʻp oʻtmay Qutayba Shuman, Nasaf va Keshni egallab oladi. Arablarning Soʻgʻd yuragi Samarqandga hujum qilishi uchun barcha imkoniyatlar muhayyo tuyulgan edi, biroq Qutayba salkam ikki yilgacha Xorazmdagi yumushlar bilan ovora boʻladi. 711 yili Qutayba xorazmshohga taxtni qayta egallashda koʻmaklashadi va Xorazm Xalifatga tobe boʻlib qoladi. Shu tariqa butun Movarounnahr va Xurosonda arablar hokimiyati o‘rnatildi.
Biz ushbu ma’lumotlarni qayerdan olamiz? Ushbu ma’lumotlar qanday bizga yetib kelgan? Ushbu tarixiy ma’lumotlar ko‘plab arab tarixchilari va mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan asarlar asosida yetib kelgan. Ularga misol qilib Tabariyning “Tarixi ar-rasul va muluk”, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” nomli asarlarni keltirilgan. Markaziy Osiyoning X-XI asrlardagi tarixi sovet tadqiqotchilari V.V. Bartold, V.I. Belyayev, Ye.A. Belyayev, A.A. Romaskevich, I.Yu. Krachkovskiy va B. G‘ofurov hamda xorijiy tarixchilardan X. Gib, K. Brokkelman, Ye.V. Zeymal, D. Sinor, K. Xug va boshqa olimlarning tadqiqotlarida tahlil qilingan.
Agar e’tibor beradigan bo‘lsak ushbu davrni o‘rgangan olimlarning barchasi sovet davri va xorijlik olimlarni tashkil etmoqda. Ya’ni O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrlarda mustaqil ushbu davrni o‘rgangan olimlar yo‘q. Bor bo‘lsa ham, yuqoridagi tadqiqotlar asosida olib borilgan.