Mavzu: Vegetativ organlar. Havo ildizlari tashqi va ichki tuzilishi ahamiyati reja

2.NOVDA, UNING MORFOLOGIK TUZILISHI VA METAMORFOZI.
O`simliklar morfologiyasida bargli poya novda deb yuritiladi. Barglarning poyaga birikkan joyida, odatda kichik bo`rtmalar hosil bo`ladi, ular poya bo`g`imlari deb ataladi. Bir bo`g`im bilan ikkinchi bo`g`im orasidagi masofa bo`g`im oralig`i deb ataladi. Novda o`qi bilan barg qo`ltig`i orasida hosil bo`lgan burchak barg qo`ltig`i deyiladi. Barg to`kilib ketgandan keyin novdada qolgan joy barg o`rni deyiladi.
Har bir novda uchki kurtakdan rivojlanadi. Ularning boshlang`ich barglari birlamchi meristemadan iborat bo`lib, poyaning o`sish konusi deb ataladigan uchki qismini himoya qiladi.
Poyaning o`sish konusi asosida boshlang`ich bargning mayda do`mboqchalari bo`ladi. Keyinchalik bu do`mboqchalardan primordial barg chiqadi. Birlamchi do`mboqchalar qo`ltig`ida ikkilamchi novdaning yon shoxlari o`sib chiqishiga asos bo`ladigan qo`ltiq kurtaklari vujudga keladi. Mo``tadil iqlim sharoitida uchki va yon kurtaklar qishda tinim holatiga o`tadi va ular qishlovchi kurtaklar deb yuritilib, bahorda qayta uyg`onadi.
Ba`zan qo`ltiq kurtaklar uzoq vaqt tinim holatida bo`lishi va faqat poyaning uchi kesilganda yoki uchki kurtaklar olib tashlanganda o`sa boshlaydi. Bu kurtaklar yashirin kurtaklar deyiladi. Poyaning tashqi to`qimalari, ba`zan ichki to`qimalari, xususan, kambiydan qo`shimcha kurtaklar hosil bo`ladi. Ular ko`pincha poya va shoxlar kesilganda yoki to`nkaning chetlarida hosil bo`ladi. Yong`oq, qayin, zaranglarda bo`qoqlar ham ana shu kurtaklardan hosil bo`ladi. Bu bo`qoqlardan esa turli xil suvenirlar va idishlar tayyorlash mumkin.
Uchki kurtaklardan o`sib chiqadigan novdalar, odatda, yuqoriga qarab o`sadi. Ular ba`zan yonga qarab o`sib sudraluvchi novda hosil bo`ladi. Ba`zi o`simliklar, xususan, majnuntol, qayinda novdalar pastga qarab o`sib yig`loqi formalar hosil qiladi.
Novdalar bajaradigan vazifalariga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Ularning ba`zilari o`simliklarning individual hayoti uchun xizmat qiladi va ularda faqat barglar hosil bo`ladi. Bunday novdalar vegetativ novdalar deyiladi. Boshqa novdalarda esa gul, meva, urug` hosil bo`lib ular generativ novda deb yuritiladi.
Novdalar o`sish jarayonida yoki novda va yon kurtaklar hosil bo`lishi hisobiga shoxlaydi. Ma`lum sistematik guruhlarga mansub o`simliklar o`ziga xos ravishda shoxlanadi. Shoxlanishning 4 xili mavjud. Bular: dixotomik, monopodial, simpodial va soxta dixotomik. Dixotomik shoxlanishda poyaning uchidan ikki ayri novda chiqadi, bu novdalarning o`zi xam, o`z navbatida yana ikkita novda chiqaradi va hokazo. Bunday shoxlanishlarni suvo`tlar, moxlar va paporotniksimonlarda kuzatish mumkin.
Gulli o`simliklarning poyasi, ko`pincha monopodial shoxlanadi. Bunda poyaning uchidan o`sadigan asosiy poya hosil bo`ladi va yon kurtaklardan yon shoxlar chiqadi. Asosiy poya, odatda, yo`g`onlashib ketadi, chunki u yon novdalarga nisbatan tez o`sadi va tik hamda baland bo`lib ketadi. Qarag`ay, tilog`och kabi daraxtlarning shoxlanishi unga misol bo`lib, ular, odatda, yaxshi qurilish materiali hosil qiladi.
Simpodial shoxlanishda poyaning o`q qismidagi uchki kurtak ma`lum vaqtdan keyin o`sishkan to`xtaydi va nobud bo`ladi. Uning o`rniga yon kurtax rivojlana boshlaydi va u asosiy o`qning o`sishini davom ettiradi. Bir muncha vaqtdan keyin bu yon shox ham o`sishdan to`xtaydi va o`rniga avvalgi shoxning o`sish konusi pastrogada hosil bo`lgan kurtakdan yangi shox o`sib chiqa boshlaydi. Simpodial shoxlanish natijasida poya qisqa bo`yinli bo`lib qoladi, daraxt shox-shabbasi juda yoyilib ketadi. Qayrag`och, o`rik, olma kabi daraxtlar, pomidor, kartoshka kabi o`simliklar simpodial shoxlanadi. Ba`zan bir o`simlikda ham simpodial ham mononodial shoxlar bo`lib, buta yoki daraxtlarni zich ekib simpodial shoxlarni ko`paytirish mumkin.
Soxta dixotomik shoxlanishda novdaning uchidagi uchki kurtak ostida bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikkita yon kurtak hosil bo`ladi. Bu kurtaklarning ikkalasi birdaniga o`sa boshlaydi va uchki kurtak o`sishdan to`xtaydi. Siren, soxta kashtan kabi o`simliklarda shu tipdagi shoxlanishlarni ko`rish mumkin.
Novda tashqi sharoit ta`sirida metamorfozga uchrab ildizpoya, tuganak, piyozbosh, gajak va jingalaklar hosil qiladi. Ildizpoya deb ataluvchi yer osti novdalar tashqi ko`rinishidan ildizga o`xshasada, ular aslida novdaning shakli o`zgargan holatidir. Ular vegetativ ko`payish, qishlash va zahira moddalarni to`plash uchun xizmat qiladi. Rang, kampirsoch, ko`pgina g`alladoshlar, g`umay, ajriq va chayir singari o`simliklarda ildizpoya yaxshi rivojlangan.
Tuganaklar yo`g`on, seret bo`rtma shaklida bo`lib, ular zahira moddalarni to`playdi. Shu sababli ular poyaning yer osti qismida bitta yoki bir nechta bo`ladi. Tuganaklar ham ildizpoya singari vegetativ ko`payish uchun xizmat qiladi. Kartoshka va topinambur tuganakli o`simliklarga misol bo`ladi. Kartoshkaning tuganagi oq poya deb ataladigan ingichka yer osti poyalaridan hosil bo`ladi. Tuganaklar kelib chiqishi jihatidan har xil bo`lishi mumkin. Ba`zi o`simliklarda ular ostki poyaning (gipokotilning) o`sishidan hosil bo`ladi. Boshqalarida o`sayotgan tuganak faqat ostki poyaniki emas, balki ildizning bir qismini ham qamraydi.
Piyozbosh, asosan loladoshlar oilasining vakillariga xosdir. Piyozdoshlar tuganaklar singari zich yo`gonlashgan emas, ular qisqa poyani o`rab turadigan qalin va seret barglardan hosil bo`lgan. Piyozboshli o`simliklar bahorda, gul va meva hosil qiluvchi novdalarini o`stirishda oziqlantiruvchi tangachalar deb ataladigan yo`g`on, rangsiz va seret barglaridagi zapas oziq moddalardan foydalanadi. Piyozboshli va tuganakli o`simliklar quruq va issiq o`lkalarda keng tarqalgan.
Yer usti novdalar ham shaklan har xil o`zgarishi mumkin. Masalan, o`simliklarning novdasi ba`zan bargning funksiyasini bajaradi. Shuning uchun yassilanib bargga o`xshash shaklga kirib qoladi. Bunday poya kladodit deb ataladi. Avstraliya akasiyasi, kaktus va opunsiyalarning poyasi ana shunday poyadir. Ko`pincha poyalar bargning funksiyasini bajarganda , ya`ni fotosintezda novdalar sukkulentligi kuzatiladi. Sukkulent novdalar yo`g`on, seret bo`lib tarkibida juda ko`p suv bor. Bu hol qurg`oqchil va sho`r erlar o`simliklari uchun juda muhimdir. Novdaning yo`g`on, seret va, ko`pincha, filokladit deb ataladigan barglari suvni kam bug`latadigan va o`simliklarni hayvonlarga em bo`lishidan saqlaydigan tikanga aylanib kolgan. Amerika kakguslarida sukkulentlik yaxshi ifodalangan.
Tikanlar ham shakli o`zgargan novdadir. Ular o`simlikni himoya qiladi, suvni kam butlatishga yordam beradi. Bular limon, mandarin, gledichiya, yovvoyi nok, do`lanada uchraydi. Bulardan tashqari uzun, yer bag`irlab o`sadigan va bo`g`im hamda bo`g`im oraliqlari bo`lgan novdalar – gajaklar ham uchraydi. Bo`g`imning kurtak tomonidan qo`shimcha ildizlar chiqadi. Bular qulupnay va g`ozpanjada uchraydi.