Mavzu: Uyushgan gap va uning lisoniy tizimdagi o'rni

Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar. Ma‘lum so’zshaklning aktuallashishida o’zbek tilidagi turli lug’aviy va grammatik shakllar ham ishtirok etadi. Bu vositalar mantiqiy urguli so’zshakl bilan kelib, mantiqiy yordamchi aktuallashtiruvchi vosita hisoblanadi. Bularga faqat, yolg’iz, hatto, o’zi so’zlari va -gina, -oq , -yoq qo’shimchalari kiradi.
Kommunikativ bo’linmas gaplar. Har qanday gap ham tema - rematik bo’linishga ega bo’lavermaydi. Shunday ko’rinishdagi gaplar ham borki, ularni kommunikativ bo’linmas gaplar deyish mumkin. Bunday gaplarda tema (ma‘lum axborot) bo’lmaydi. Gap butunicha remadangina iborat bo’ladi. Bunday gaplarning axborot vasifasi biror voqea-hodisaning mavjudligi yoki vujudga kelganligini ifodalashdan iborat bo’ladi. 1. Bugun stadionga boriladi. 2.Bahor. 3. Issiq boshlandi. 4. Tez tong otdi. 5. Rahmat. Kommunikativ yaxlitlik gaplarning ko’proq bir tarkibliligi bilan aloqador bo’ladi. Ikki tarkibli fe‘l kesimli gaplarda bu gap semantikasi bilan bog’langan bo’ladi. 1.Tong otdi. 2.SHom tushdi. Bunday gaplarning semantik strukturasi deyarli bir tarkibli gaplarga yaqinlashib qoladi.
Xo’sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi?
Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo’lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo’lib, bu kesim WPm (kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional shakllangan gap) tarzida bo’lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo’shma gaplarda esa birdan ortiq bo’ladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E +WPm]
2.Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko’rar edi gapining qolipi esa quyidagicha: [E+WPm] va [E+WPm]
Ko’rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog’lovchi yordamida bog’langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik:
Ukam rasm chizar va singlim televizor ko’rar edi. Bu oldingi gapimizdagi kesimlarning W qismlari o’zgarmasdan saqlanganligi va Pm qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta bo’lib, u ikkita W uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagi ko’rinishi quyidagicha: [((E1+W1)va(E2-W2 ))Pm]
Ko’rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo’lgan birdan ortiq W dan tashkil topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi.

Yo’l-yo’lakay shuni aytib o’tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli qo’shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz:

1. Bahor kelsa, bog’lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [((E1-WPm)- (E2-WPm)-(E3-Pm)]
2.Bahor kelsa, bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. (E1+WPm1) ((E2+WPm2)(E+WPm))
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo’shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar (Bahor kelsa, bog’lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh gaplar (bog’lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishlidir. Bular uyushiq gaplardir.
Ma‘lum bo’ladiki, uyushiq gaplar qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi. Uyushgan gaplar esa o’zbek tilida sodda va qo’shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo’shma gapga, Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi.
Sodda va qo’shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo’qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh omil ikkita:
Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham (Jahongir, Jamshid, Isroil o’qidi), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham (egasi yo’q yoki bor bo’lsa bitta, kesimning lug’aviy qismi birdan ortiq, Pm qismi bitta - (Ular borgan va ko’rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi.

Shakl vazifaviy talqinda uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega bitta Pm qismlari umumiy bo’lgan kesimlar birdan ortiq bo’ladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo’shma gap, uyushiq kesimli qo’shma gap va uyushgan gaplarning eng kichik struktur sxemalarini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va Pm) ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangandir.

Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir bo’lgan edi. 2.Do’kondorlarning ba‘zilari kitob o’qib, ba‘zilari tasbeh o’girib, ba‘zilari esnab o’tirishardi. 3.Uning qo’llari ishda, ko’zi shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi.

Uyushgan gapdagi umumiy bo’lak Pm ni har bir shakllanmagan W ga alohida-alohida qo’shish bilan osongina qo’shma gap hosil qilish mumkin: Qiyoslang: 1.CHakkasi tirishib, ko’zi qizarib ketdi - uyushgan gap. Chakkasi tirishib ketdi va ko’zi qizarib ketdi - qo’shma gap.

Ayrim hollarda uyushgan gaplarda ham Pm nol shaklda bo’lishi mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmundan nol shakl oxirgi so’z shaklda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o’tgan zamonga aylantirish bilan amin bo’lish mumkin: U baroqqosh, ko’zi chaqchaygan, afti burishgan edi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro umumiyligi (va shu asosda umumlashtiruvchi bo’lagi) turli xil bo’ladi:
Hamma qismlari xususiy (farqli) bo’lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo’lgan uyushiq gaplar: Jamshid yozar, Isroil o’qir edi.
Xamma qismlari xususiy bo’lib, faqat kesimning lug’aviy qismi va kesimlik qo’shimchalari umumiy bo’lgan uyushgan gaplar: Jamshid tez, Isroil sekin yozar edi.
[WPm] va uning kengaytiruvchi bo’laklari umumiy bo’lib, faqat ega va [WPm] kengaytiruvchsining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar: Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi.