Мавзу: Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш техник жараёнларини автоматлаштириш

Мавзу: Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш техник жараёнларини автоматлаштириш
Ишлаб чиқаришни автоматлаштириш — машиналаштирилган i.ch. ни назорат қилиш ва бошқариш ишларини автоматик қурилмалар зиммасига юклаш; i.ch. ни механизациялаштиришнинг юқори босқичи. Фан ва техника тараққиётинннг асосий йўналишларидан бири. Меҳнат унумдорлиги, мақсулот сифати, меҳнат маданияти ва б. омиллар i.ch. кўрсаткичларини юқори даражага кўтариш имконини беради. И. ч.а. нинг қисман (локал), ялпи (комплекс) ва тўла автоматлаштириш босқичлари мавжуд. Қисман автоматлаштириш босқичида i.ch. нинг алоҳида иш турлари (суюклик сатҳи баландлиги, т-ра, босим ва б.) ни ростлаб туриш ишлари автоматлаштирилади. Ялпи автоматлаштириш босқичида бир неча қисман ъ ав-томатлаштирилган иш турлари бўлим, сех, корхона миқёсида ўзаро боғланган бўлади, ягона автоматик мажмуа сифатида муайян дастур бўйича бошқ-арилади. Бошқариш ишлари одам (operator) назорати остида ўтади. Тўла автоматлаштириш босқичида еса i.ch. жараёнининг барқарорлиги, иш турлари ўзгармаслиги ишнинг юқори самарали бўлишини таъминлайди. Одам учун хавфли i.ch. шароитларида тўла ав-томатлаштиришдан фойдаланиш ай-ниқса ўринли бўлади.
Автоматлаштириш воситаларининг баъзилари қадимдан пайдо бўлган. Аммо майда ҳунармандчилик шарои-твда (18-аср гача) бундай қурилмалар амалда қўлланилмаган. Меҳнат қуроллари ва ускуналарининг такомиллаштирилиши, янги машина ва меха-низмларнинг яратилиши натижасида (19-аср) i.ch. ҳажми ва даражаси кескин ўзгарди. Бу ҳол ишлаб чикаришни меха-низациялаштириш учун зарур шартшароит яратиб берди (мас, йигириш, тўқиш, металл ва ёғоч ишлаш корхоналарида). 20-аср бошларида кучланиш ростлагичи ихтиро қилинганидан кей-ин електр енергиясидан i.ch. да фойдаланилади; кўп операцияли агрегат-станоклар ва автоматлиниялар вужудга келади. И. ч.а. тушунчаси шу даврда пайдо бўлди.
Автоматлаштирилган бошқариш қурилмалари ва i.ch. жараёнларини ўзлаштириш оғир саноат ва машина-созликни барпо қилиш билан бир вақтда (30й.ларда) бошланди. Оғир, енгил ва озиқовқат саноатларида автоматлаштирилган қурилмалар қўлланила бошлади, transport автоматикаси тако-миллашди. Енергетика, металлургия, кимё, машинасозлик, коммунал хўжалик, и.t. институтларида автоматика лаб.лари ташкил етилди. 50-й. ларга келиб халқ хўжалигининг деярли барча тар-мокларида автоматика қўлланила бошлади. ГЕС агрегатларини тўла автоматик бошқаришга ўтилди, сув билан таъминлаш тизимлари ва б. соҳалар автоматлаштирилди. И. ч.а. нинг илмий асослари, асосан, уч йўналишда ривожланди. Биринчидан, бошқариш объектларининг қонуниятлари, динамикаси, турғунлиги ва ташқи омиллар таъсирини ўрганишнинг самарали методлари ишлаб чиқилди. Бу масалаларни тадқиқртчилар, конструкторлар, технологлар биргаликда ҳал қилади. Иккинчидан, бошқариш методларининг самарадорлиги, бошқариш функсиясининг мақсади аниқланди. Шу асосда бошқаришга оид қарор қабул қилиш қоидалари белгиланди. Учинчидан, ўлчаш, натижаларни қайта ишлаш ва бошқариш фун-ксияларини амалга оширадиган автоматика воситаларининг тузилишини уйғунлаштиришнинг пухта, оддий ва самарали муҳандислик усуллари ишлаб чиқилди. Лекин И. ч.а. ни такомиллаштириш ва ривожлантиришга доир ишлар узлуксиз давом етади. Сехлар, ом-борлар ва ишлаб чиқаришнинг бошқа жойларида ахборот (информация) ларни тузиш ва дастлабки ишлаш клавишли қурилмалар воситасида бажарилади, йиғилган ахборотлар қайта ишлашга узатилади. Ахборотларни автоматик қайд қилиш учун датчиклардан фойдаланилади. Ахборотларни узатиш қуроллари — signal ўзгартиргичлари, телемеханика аппаратураси, сигналларни тақсимловчи коммутаторлар ва б. дан иборат. Ахборотларни мантиқий ва математик ишлаш қурилмалари — сигналларнинг ҳарактери ва шаклини ўзгартирувчи функсионал ўзгартиргичлар ахборотни берилган алгоритм бўйича қайта ишловчи қурилмалар (шу жумладан, ҳисоблаш машиналари) ва б. ни уз ичига олади. Ахборотларни курсатувчи қурилмалар (шу жумладан, ҳисоблаш машиналари) ва б. ни уз ичига олади. Ахборотларни курсатувчи курил-малар — signal таблоси, мнемоник схемалар, milli ва рақамли асбоблар, електрон-нур трубкаси, ҳарф ва рақамли босма машиналар оператородамга i.ch. жараёнларининг боришини курса-тади ва муҳим параметрларни қайд қилиб боради. Бошқариш таъсирларини ишлаб чиқадиган қурилмалар ахборотларнинг кучсиз сигналларини кучли импулсларга айлантиради. Бу им-пулслар ҳимоя, ростлаш ёки бошкдриш қурилмаларининг ижро органига таъсир етиб, уларни ишга туширади. Ахборотларни йигиш ва дастлабки ишлаш воситалари мажмуи халқ хужалиги тармоқларини бошқаришни автоматлаштиришга имкон беради. I.ch. жараёнларини бошқаришни автоматлаштиришда i.ch. ни мақбул (optimal) режимда олиб боришга имкон берувчи назорат ва ростлаш жиҳрзлари, аналитик техника ва дастурли бошқариш мажмуалари ҳам жуда муҳим. Маc, гидроелектр ст-яларида сув ҳавзасидан чиққан сув гидроагрегат турбиналаридан узлуксиз ўтиб туради. Автоматик ростлагичлар турбиналарнинг айланишлар сонини, ишлаб чиқарилган ток частотаси ва кучланишини, фаол (актив) ва реактив қувватларни ростлаб туради. Ҳимоя қурилмалари авариянинг олдини олади. Автооператор агрегатларини жадвалга мос ҳолда ишга тушириб ва тўхтатиб туради. Енерготизим диспетчери телемеханика қурилмасидан фойдаланиб, ГЕС ни узоқдан (марказий пултдан) туриб бошқаради. Ўзбекистондаги де-ярли ҳамма ГЕС лар шундай тартибда ишлайди.
Иссиқлик електр ст-яларини бошқариш анча қийинроқ. Қуввати бир неча юз Мвт ли "қозон — турбина — generator — трансформатор" блоки турли агрегатлардан ташкил топган. Мас, қуввати 800 Мвт ли блокда 1000 га яқин бошкариш объекти ва 1300 га яқин назорат қилинувчи параметрлар бор. Автомат бошкариш тизими ёрдамида шу объект ва параметрларни битта муҳандис-operator бошкаради.
Технологик жараёнлари узлуксиз ўтадиган кимё, нефт кимёси, газ ва фармацевтика саноати, сув таъминоти, канализация ва б. ни ҳам автоматлаштириш мумкин. Кончиликда тог жинсларини қўпориш усулларини такомиллаштириш билан бирга, бу ишни самарали автоматлаштиришга имкон берадиган термик, електр ва акустик қўпориш усуллари ривожланмоқда; шахталарда ЕҲМ (електрон ҳисоблаш машинаси) ва компютерлар қўлланилмоқда.