Mavzu: umurtqali hayvonlarning guruhlarida tashqi muhit omillarining o'zgarishiga bog'liq holda yashashi

2. UMURTQALI HAYVONLARNING GURUHLARIDA TASHQI MUHIT OMILLARI
Mamlakatimizda va jamiyatimizda maxsus qoramolchilik, yilqichilik, mo`ynachilik xo`jaliklari, yirik chorvachilik fermerliklari tashkil qilinmoqda.
Albatta ko`pchilik sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga, tabiatga katta foyda keltiradi. MDH da 350 tur sutemizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH dunyoda birinchi o`rinda turadi. Eng qimmatbaho mo`yna olish uchun tulki, oq tulki, quyon, sasiqkuzan, ko`ksuvsar, norka, qunduz, sug`ur, ondatra, suvchayqir ovlanadi. Va bu hayvonlar mo`ynachilik sanoatini asosini tashkil qiladi.
MDH da mo`ynachilikdan tashqari tuyoqli sutemizuvchilarni tutish yaxshi rivojlangan.
Go`sht, teri va dorivor mahsulotlar olish uchun har yili 500 – 600 ming bosh atrofida tuyoqli sutemizuvchilar ovlanadi.
Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Qoramollardan qora – ola dasht bushuyev, Qozog`iston oqboshi, santa – gertrutta, shortgorn zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va go`shtli zotlari, yaraslovsli sutli zoti, holmagor sutli zoti, olotovus sutli zoti va boshqa bir qancha qoramol zotlari oziq – ovqat manbai sifatida inson tomonidan keng foydalaniladi. Inson hayoti faoliyatida sutemizuvchilarning ayrim turlari (ot, eshak, ho`kiz, it, fil,) ish hayvonlari, sport va qo`riqchi hayvonlar sifatida katta ahamiyatga ega. Inson uchun qimmatli bo`lgan, noyob yoki yo`qolib borayotgan sutemizuvchilarni saqlab qolish, maqsadida maxsus qo`riqxonalar tashkil etilgan.
Sutemizuvchilarni roli beqiyos ekan, novbatdagi muhim vazifa ularni muhofaza, qilish, qo`riqlash ba`zi yovvboyi turlarni iqlimlashtirishdan iborat bo`lmog`i lozim. Ko`pgina qimmatli hayvonlarni noto`g`ri ovlash natijasida va shavqatsizlarcha munosabatta bo`lish oqibatida ular butunlay yer yuzadan yo`qolib ketyapti.
Biz bo`lg`usi o`qituvchilarning vazifamiz ularning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini aytib, yoshlarni tabiatni muhofaza qilish ruhida tarbiyalashimiz kerak.
O`sib kelayotgan yosh avlodga nafaqat sutemizuvchilarga nisbatan xamxo`r bo`lishni, balki barcha umurtqali hayvonlarga, qushlarga, sudralib yuruvchilarga, suvda ham, quruqda ham yashovchilarga, baliqlarga nisbatan g`amxo`rlik qilish, ularga inlar qurib berish va ularni himoya qilish, ularni sevish, ularga nisbatan muhabbatli bo`lish kabi insonparvarlik g`oyalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. II Bob Maktabning kichik sinf o`quvchilarini tabiatshuboslik darslari davomida hayvonot olami haqidagi dastlabki tushunchalarni shakillantirish.
Atrofimizdagi olam darslarida umurtqali hayvonlarga tegishli bo`lgan mavzularni zamon talablariga javob beradigan holda o`qitishda “Sahnalashtirish” O`yin musobaqa “ “Test sinov “ “Sayohat “ darslaridan foydalanish samarali natija beradi. Zamonaviy dars o`tish usullarining o`ziga xos xususiyatlari: quyidagilarga mujassamlashtiradi.
Mavzuni muhokama qilish. Ishlashi o`qituvchi va o`quvchi hamkorlikda. O`qituvchi bolalarni guruhtlarga juft qilib ishlashi, bolalar bilan suhbatlari, bahs munozaralar tashkil etish.
O`quvchilarga mavzularga oid rollarni ijro etishni to`g`ri tashkil etish. Fan o`qituvchisi va o`quvchilar muammolarni birgalikda hal etish uchun fikirlashsa, zamonaviy usullar o`quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularga o`z fikrini himoya qilish uchun ko`nikmasini shakillantiradi, hamkorlikda ishlashni o`rgatish ularni hayotga uchrab turadigan qiyinchilikni birgalikda yechishi tajribasini singdiradi. Zamonaviy usullardan foydalanib dars o`tish. Sinf muhitini o`zgartiradi. Fan yuzasidan mavzularni qanday o`quvchilarning o`rganilishi kerakligini belgilab beradi.
O`tildigan mavzu yuzasidan har bir o`quvchi faollashadi, bugungi kunda o`qituvchi “ Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik “ fanlarini zaririy axborotlargina tanlab olish va o`quvchini bevosita mustaqil bilim olishga o`rgatmog`i lozim. Bu jarayonda o`qituvchining pedagogik mahorati uning chuqur bilimi insoniy odob – axloqi muhim ahamiyaat kasb etadi. Hozirgi kunga kelib zamonaviy usullardan foydalanib dars berishda o`qituvchilik mohirlikdan ijodkorlikka intilishida hissa qo`shmog`i ustozlardan talab etiladi. Zamonaviy ped tehnolgiyalarni qo`llashda no`ananaviy dars usullaridan foydalanish orqali iqtidorli o`quvchilarni aniqlash, bosh o`zlashtiruvchi o`quvchilarda o`z kuchlariga ishonch hosil qilish lari uchun imkon yaratish, sinfdagi o`quvchilar o`rtasida do`stlik, o`zaro hamkorlik tuyg`ularini shakillantirishga erishish nazarda tutiladi. Pedagogik tehnologiya ta`limotlarni o`zlashtirish uchun qulay shakil va usullardir. Demak ilgo`r pedagogik tehnologiya insonga oldindan belgilangan maqsad bo`yicha t`sir o`tkazish faoliyatidan iborat. Muomala o`qitishning asosi – o`quvchilar bilish faolligini rivojlabtirishdir. Muomila o`qitishni o`z ichiga olgan darslarda o`quvchilarga yangi ma`lumotlarni oziga saqlagan masalalarni hal qilishi taklif, qilinadi ular bilimini o`zlashtirishi va ularni amalda mustaqil qo`llanishi usullarini egallab olsinlar. Muomilali dars quyidagi bosqichlarga bo`linadi.
--- Muomilali vaziyat yaratish
--- Muomilali ifodalash
--- Muammo echimini izlash
--- Yechimning to`g`riligini tekshirish.
Dars shunday tarzda tuzilishi kerakki, unda qo`yilgan muammoga o`quvchilaga qiziqish uyg`onsin, bilim olish tizimidagi ahamiyat lo`rsatish, yangi bilimlar olishga ehtiyoj tug`ilsin.
Atrofimizdagi olam va tabiatshunoslik darslarida dasturlashtirilgan o`qitish metodlaridan foydalanish, dasturlardan o`qitishda, yanga amaliy ishlardan foydalanish muammosi o`ta dolzarbdir. Hozirgi paytda o`quvchilarning bilim olish faoliyatini jadallashtirish va ularning atrof olam hayvonot dunyosi bilan tanishtirish darslarda olgan bilimlarini tekshirish bmaqsadida har bir o`quvchilarning o`quv jarayonida mustaqilligini ta`minlovchi va o`quv materialini o`zlashtirishda yordam beruvchi amaliy ishlar tizimi sanalmoqda. Dasturlashtirilgan o`qitish bosqichma – bosqich bilim olishni kuzatishga imkon yaratadi o`quv jarayonida qanday o`zgartirishlar kiritish kerakligini ham ko`rsatmoqda.
Dasturlashtirilgan o`qitish uchun quyidagilar kerak. O`quv materialini puxta tahlil qilsh, uning qatiy tanlanishi va mantiqiy ketma – ketlik bo`yicha borini ta`minlash quyidagilardan iborat. O`quvchilarni bilim olshdagi faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik.
Dasturlashtirilgan o`qitishda o`quvchilarning o`quv materialini qo`llashga faolligi va mustaqilligi ortadi, o`qitish jarayonini individuallashtirishimkoni paydo bo`ladi texnik vositali o`qitish keng qo`llaniladi o`qituvchi va o`quvchi mehnatini oqilona tashkil etishga erishadi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning og`zaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda almashtirishdir. Ularning ortiqlik jihati shundaki,ular qisqa vaqt ichida har bir o`quvchining o`tilgan mavzuni o`zlashtirish darajasini aniqlay oladi.
Tajriba atrof bilan tanishish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan o`qitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini ko`rsatadi. Afzalligi shundaki,o`quv materialini o`zlashtirish darajasini o`quvchilarning o`zlari shu dars mobayninda tekshirishlari mumkin.
2-sinfda – dasturlashtirilgan o`qitishda tezisturdagi tarqatma topshiriqlar,raqamlar,tarqatma testlar,grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin.
Muzyorar usul
So`z top - o`yini:Bu metoddan darsning hamma qismlaridan foydalanish mumkin.
O`qituvchi:qushlar, hayvonlar, meva, sabzavotlar haqidagi bir so`z aytadi. O`quvchilar davom ettiradi. O`qituvchi boshlagan so`z qaysi harf bilan tugasa, o`qituvchi shu harfdan boshlagan so`zni aytish kerak.
Masalan:Tulki, ilon,ninachi,it, tipratikan, nortuya, yalqov, ayiq,qarg`a, va h. k. Bu usul o`quvchilarni tezkorlik bilan fikr yuritib, javob berishga hamda xotirasini mustahkamlashga yordam beradi.
Mozauko – ya`ni mayda bo`laklardan yaxlit ko`rinishda hosil qilish.
Bunda baliqlar, baqalar, qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalar,rasmlari bo`laklarga bo`linib har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruh qatnashchilari bo`laklarni bir butun ko`rinishga keltiradilar. Guruh sardorlari chiqib, yaxlit holga kelgan hayvonni oziqlanishi, hayot tarzi, yashash sharoiti,meva yoki daraxt haqida gapiradilar.
Darsning maqsadi:O`quvchilarga mavzu borasida keng qamrovli bilim berish uy hayvonlarini boqishdan maqsad, ularning oziq-ovqat va xalq xo`jaligidagi ahamiyatiga doir ma`lumotlar, shuningdek chorvachilikka doir atamalar bilan tanishtirish. Uy va yovvoyi hayvonlarning farqli tomonlarini linalar orqali tushuntirish.
Tarbiyaviy maqsad:Hayvonlarni muhofaza qilish orqali jonli tabiatga,hayvonot olamiga mehr-muhabbatini shakllantirish.
Rivojlantiruvchi maqsad :O`quvchilarni dunyoqarashini faolligini,mustaqil fikrlashni, o`z fikrini aniq va lo`nda nutqini rivojlantirish.
Darsning turi :Yangi bilim beruvchi.
Darsning metodi :Suhbat, tushuntirish,ko`rgazmalik, baxz-munozara,aqliy hujum, klasmer, insert, test, o`yinlar.
Darsning boshqa fanlar bilan bog`likligi:
Matematika, o`yish, jismoniy tarbiya, musiqa.
Darsda o`quvchi bilishi lozim bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar:

0. 
   o`y va yovvoyi hayvonlar, ularning oziqlanishi, boqilish va ularni farqlay bilish :
   
1. 
   inson va tabiat orasidagi munosabatni , tabiatni asrashning muhimligini tavsiflay olish:
   
2. 
   tabiatni muntazam kuzatish va natijalarni “ Kundalik kuzatish daftari ” ga qayt qilish :
   

Darsning jihozi : Mavzuga oid rasmlar, turli pareranda, qushlar va hayvonlarning tarqatma shablonlari, kartochkalar , darslik t

Texnik vositalari – Telivizor, DVD prayektor, ekran disklar, kompyuter.

Darsning borishi. Darsni tashkil etish va o`quvchilarni darsga hozirlash

0. 
   salomlash davomatni aniqlash navbatchi axborotni aniqlash diqqat mashqlar
   

(bosh harakatini, bilan, eshik,deraza, shif, zal so`zlari uch marta takrorlashadi mashq, so`ngida “ doska ” so`zi aytib o`quvchilar diqqati jamlanadi ).
Avvalgi darslarda o`quvchilar bilan birgalikda amal qilinishi lozim bolgan oltin qoidalar va do`stona kelishuv , ularga rioya qilish haqida yana bir bor eslatiladi.
Darsni yaxshi va a`loga o`zlashtirilganlarga dars so`ngida rag`batlantirish maqsadida bugungi darsning eng faol o`quvchisi. Bugungi darsningeng intiluvchan o`quvchisi naminatsiyalari tashkil qilinadi. Otilgan mavzuni mustahkamlash, o`yga berilgan vazifani tekshirish.
O`qitivchi : Bolalar o`tgan darsimizni eslab olsak. Keling musiqa sadolari ostida birgalikda ushbu uchun musiqa sadolari ostida birgalikda ushbu harakatlarni bajaramiz uchayotgan qushning qanotlari kabi qo`llarini keng yozib harakatlantiradi. Bahorda o`lkamizda qushlarning qaytib kelishi mavzusi bo`yicha o`quvchilar egallagan bilimlari test userli orqali tekshiradi.
Test savollari :
1. Qushlar nima bilan oziqlanadi?

a) o`t
b) xashorotlar

s) don-dun
d) hammasi
2. Bahorda birinchi bo`lib qaysi qush keladi?

a) chumchuq

b) burgut
s) bulbul
d) qaldirg`och

3. Qaysi qushning ovozi yoqimli?

a) qarg`a

b) kaptar
s) bulbul
4. Qaysi qushni “TINCHLIK” ramzi deymiz?

0. 
   kaptar
   
1. 
   laylak
   
2. 
   turna
   

Testlarni o`zaro almashtirish orqali tekshiriladi. Ko`p xato qilganlar Bilmasvoyni kim xafa qildi?ko`rgazmali savollarga javob beradi. Shu tariqa o`quvchilar bilimli baholanadi.
Ko`rgazmali savollar …
1. Qushlar insonning…
2. Nima uchun qushlarni qanotli do`stlarimiz deb ataymiz.
3. Bu jonzotlar nima bilan oziqlanadi?
4. Ular qay jihatlari bilan boshqa jonzotlardan farq qiladi?
5. Qushlarning qishloq qaysi qushlar uchib keladi?

O`qituvchi : Javoblar izohlanadi va to`ldiriladi. Doskaga bahor faslidagi tabiat manzaralari aks etgach plakat osiladi.

O`qituvchi :Keling hammamiz diqqat bilan doskadagi tabiat manzarasini qushlar bilan bezatamiz. Buning uchun faqat o`lkamizda bahorda uchib keladigan qushlarni tanlab joylashtiramiz.
O`quvchilar javobi baholanad:
Yangi mavzuning bayoni :
Dastlab, yangi mavzuni yo`naltirilgan savollar bolalar e`tiboriga havola etiladi.
O`qituvchi: Bolajonlar, tabiatga qushlardan boshqa yana qanday jonzotlar uchraydi.

0. 
   Barakalla !doskaga “O`lkamizda xayvonlar ” degan yozuv ilinadi
   
1. 
   Qanday xayvonlarni bilasiz ?
   
2. 
   Xayvonlarning guruhlarini aytingchi”
   
3. 
   Barakallo, demak, xayvonlar guruhiga bo`linar ekan.
   
4. 
   Aytingchi ? biz nima uchun xayvonlarni ikki guruhga bo`ldik.
   

HAYVONLAR

1. O`Y HAYVONLARI

1. O`txo`r hayvonlar 2. Go`shxor hayvonlar

1. Qo`y 1. It
2. Sigir 2. Mushuk
3. Echki
4. Ot
2. YOVVOYI HAYVONLAR

1. O`txo`r hayvonlar 2. Go`shxor hayvonlar

1. Kiyik 1. Bo`ri
2. Jayron 2. Tulki
3. Bug`u 3. Ayiq
4. Yo`lbars
Hayvonlardan farqi, ularning foydali tomonlari beozor, hayvonlarga ozor bermaslik to`g`risida aytib o`tiladi.
O`qituvchi:Bugun bizning darsimizga noma`lum hayvon mehmonga keladi. Keling, birlikda mehmonimizning qaysi hayvonligini topamiz.
-Bolalar, 2011-yili muchal hisobi bo`yicha qanday nomlanadi. :
-Juda to`g`ri (stol ustiga harakatlanadigan quyonga o`yinchog`li qo`yib )endi musiqa sadosi ostida u bilan raqsga tushamiz. Bolalar quyoncha bilan raqsga tushadi. Shu tariqa dam olish o`tkaziladi.
Yangi mavzuni mustahkamlash :Slaydlar orqali nima ortiqcha mashqi yordamida o`quvchilar bilimi mustahkamlanadi, va ularning javobini tinglanib izohlanadi hamda baholanadi.
Navbatdagi mashq “RAQAMLI JOYLASHUV”deb nomlanadi.
Uy va yovvoyi haqyvonlar raqamlarda ifodalanadi.
To`g`ri javob uy hayvonlari:
1,2,3,4,5,6,7, 11,12.
Yovvoyi hayvonlar 2,8,9,10
Darslik bilan ishlash.
O`lkamizda uy hayvonlari mavzusi. O`quvchilarga o`qitiladi va ulardan ushbu mavzudan qanday ma`lumotlarni olodingiz deb so`raladi.
Mustahkamlash uchun savollar
1. Odamlar uy hayvonlari nima uchun boqiladi?
2. Ularning ison hayotida ahamiyati
3. Yovvoyi hayvonlarning hayot kechirishi haqida.
4. Sizning uyingizda qanaqa hayvonlar boqiladi?
O`quvchilar mashg`ulotga qatnashishiga qarab turli naminatsiyalar bilan rag`batlantiriladi. Shuningdek dars jarayonida faol ishtirok,ifodali o`qib so`zlab bergan va bir-biriga bergan yordamiga qarab baholanadi.
Dars mavzusi:Qushlarning ahamiyati (3-sinf)
Fan : Tabiatshunoslik.
Darsning tashkiliy maqsadi :O`quvchilarga ta`lim to`g`risida tushuncha berish jonli tabiat vakili bo`lgan qushlarni asrab-avaylash hayvonlar haqidagi bilimlarni boyitishga o`rgatish, nutq va lug`at boyligini rivojlantirish.
Darsning jihozi:” O`zbekiston hayvonot olami ” plakati, qushlar mulaji,maketi rangli sur`atlar, hashorotlar, qushlar uy parrandalarining rasmi, plastelen, sinf xonasining jonli burchagidan joy olgan panareykalar, toshbaqa, quyon va qafasdagi qushlar.
Darsning mazmuni;O`qituvchi dars mazmunini, o`quvchilarga tushuntirib qushlar tabiatga katta ahamiyatga ega ekanligini takidlab o`tadi. Agar qushlar bo`maganda xashorotlar dala va bog`larda yetishtiriladigan o`simliklarga ularning hosiliga juda katta zarar keltirar edi. Ba`zi xashorotlar daraxtlar po`stlog`ini batamom yeb tugatardi.
Draxtlarning o`zi esa qurib o`z hayotini yakunlaydi, bularni siz kuzatgan bo`lsangiz kerak. Xashrotlar, tufayli, o`simliklar olamida kasalliklar ham ko`payib ketadi. Shuning uchun qushlarni muhofaza qilishimiz va asrab-avaylashimiz zarurligini ta`kidlab o`tadi. Ularga mehribonlik qilishni inlarni yasab qo`yishni ta`kidlab o`tad. O`lkamizda kuzda uchib ketgan qushlar bahor boshlarida
qaytib keladi - deydi O`qituvchi : Va bolalarga siz shunday qushlardan qaysi birini bilasiz ?