Mavzu: Umumiy hovuz resurslari: tijorat uchun foydali bo`lgan baliqchilik Reja

---

 
 
 
Mavzu:Umumiy hovuz resurslari:tijorat uchun foydali bo`lgan 
baliqchilik 
Reja:
1.Baliqchilik butun dunyo miqiyosida. 
2.Peru-iqtisodi uchun qimmatli baliqchilik sanoat(Peru miqyosida) 
3.Peru anchovetasi haqida 
 

---

Baliqchilik
— xalq xoʻjaligining suv havzalarida baliq zaxirasini koʻpaytirish 
va sifatini yaxshilash bilan shugʻullanuvchi sohasi; baliq oʻstirish tadbirlari (baliqni 
sunʼiy usulda koʻpaytirish va uni yangi sharoitga oʻrgatish, yangi zot baliqlar 
yetishtirish, suv havzalarining meliorativ holatini yaxshilash)ning biologik 
asoslarini va asosiy baliq oʻstirish jarayonlari (voyaga yetgan baliqlarni ovlash, baliq 
tuxumini ochirish, baliq boqish va boshqalar)ning biotexnikasini ishlab chiquvchi 
fan. B.tabiiy suv havzalari baliqchiligiga va sunʼiy hovuz baliqchiligiga boʻlinadi. 
B.da suv havzalarining meliorativ holati yaxshilanadi, baliq sunʼiy urchitiladi, 
baliqpar tuxum qoʻyadigan va yosh baliqchalar oʻsadigan joylarda tegishli sharoit 
yaratiladi; baliqlarning tuxum qoʻyadigan joylari tozalanadi, daryo toʻgʻonlariga 
baliq yoʻli yasaladi, sunʼiy tuxum qoʻyish joylari tayyorlanadi. Tabiiy suv 
havzalarida baliqlarni sunʼiy urchitish, ovlanadigan baliqlar miqdorini koʻpaytirish 
yoki ularni yangi zot baliqlar bilan almashtirish ishlari amalga oshiriladi. Buning 
uchun maxsus baliq zavodlari quriladi. Baliq oʻstirish maqsadida suv omborlaridan 
foydalanish, boshqa zot baliqlarni mazkur joyga olib kelib iqlimlashtirish ham 
B.ning asosiy vazifasidir. Buning uchun suv omborlari baliq ovlashga xalaqit 
beradigan buta va maxsus oʻtlardan tozalanadi, yosh baliqchalarni koʻpaytirish 
uchun baliqchilik pitomnigi quriladi. Baliqlar maxsus hovuzlarda ham oʻstiriladi. 
Bunday hovuzlarda baliqni urchitish, boqishdan tortib uni isteʼmol qilinadigan 
darajaga yetkazguncha boʻlgan jarayonlar amalga oshiriladi. OʻzRning daryo va 
koʻllarida 106 turdagi baliqlar mavjud (zogʻora baliq, doʻngpeshona, sudak, okcha, 
tobonbaliq, ilonbosh, choʻrtan, laqqa baliq, qizilkoʻz va boshqalar). Oʻzbekistonda 
B.ni sanoat asosida rivojlantirish 1937-yildan boshlangan. Oʻsha yili Toshkent 
viloyatining Yuqori Chirchiq tumanida "Toshkent baliq chavoqlari xoʻjaligi" tashkil 
etildi. Keyinchalik bu xoʻjalik baliq chavoqlarini baliq xoʻjaliklari va tabiiy suv 
havzalari uchun ham yetkazib bera boshladi. 1946-yil Oʻzbekiston xalq xoʻjaligi 
Kengashi huzurida Baliqchilik xoʻjaligi bosh boshqarmasi tashkil etildi. 1946-yildan 
Toshkent viloyatining Zangiota tumanida baliq yetishtirishga moʻljallangan 
Damachi hovuz baliqchilik xoʻjaligi tashkil etildi va ishga tushirildi. 
1960-yillargacha baliq mahsuloti asosan, Orol dengizi, dengiz yaqinidagi koʻllar va 

---

Sirdaryo hamda Amudaryodan ovlanar edi (yiliga oʻrtacha 25 — 28 ming t). 
Respublikada faqatgina karp baligʻi yetishtirilar va hovuzlardan olinadigan hosil 15 
— 18 s.ga dan oshmas edi. 1961-yilda Xitoydan keltirib, iqlimlashtirilgan 
oʻsimlikxoʻr baliqlardan oq doʻngpeshona, oq amur, targʻil doʻngpeshona turlari bu 
yer sharoitiga tez moslashib, keyinchalik baliq yetishtirishning keskin rivojlanishiga 
zamin yaratdi. Hozirgi davrda respublika baliqchilik xoʻjaliklarida yetishtirilayotgan 
baliqlarning 60— 70% oʻsimlikxoʻr. Oʻsimlikxoʻr oq amurdan kanal va 
kollektorlarni oʻtlardan tozalashda biologik meliorator sifatida foydalaniladi. 
Oʻsimlikxoʻr baliq turlari Sirdaryo va Amudaryoda ham tabiiy urchib, koʻpaymoqda 
(ayrim doʻngpeshona baliqlarning ogʻirligi 80 kg gacha boradi). Respublikadagi suv 
omborlari ham baliqchilikni rivojlantirishda maʼlum ahamiyatga ega. Har yili 
Toʻdakoʻl suv omboridan 500, Chimqoʻrgʻon va Jizzax suv omborlaridan 70—100 
t gacha baliq ovlanadi. Hozirgi "Oʻzbaliq" korporatsiyasi tizimida 8 birlashma (Quyi 
Chirchiq "Baliqchi" tajriba-namunaviy baliqchilik birlashmasi, Moʻynoq, Xorazm 
va Jizzax baliqchilik birlashmalari, Qoraqalpogʻiston baliqchilik xoʻjaliklari 
birlashmasi va boshqalar), 7 k-t (Sirdaryo, Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, 
Surxondaryo, Damachi va Navoiy baliqchilik k-tlari), 10 baliqchilik xoʻjaligi: 
Andijon, Namangan, Fargʻona, Beshariq, Gulbogʻ (Namangan viloyati), Yangiyer 
(Sirdaryo viloyati), Kogon (Buxoro viloyati), Forish (Jizzax viloyati), Uzun 
(Surxondaryo viloyati) xoʻjaliklari, shuningdek Toshkent xonbaliq (Boʻstonliq 
tumani) xoʻjaligi, Xorazm viloyatida Toʻrtkoʻl fermer xoʻjaligi, baliq chavoqpari 
yetishtirish davlat xoʻjaligi (Yangiyoʻl), Ixtiopatologiya markazi (Toshkent), 
Chinoz baliq omuxta yem ishlab chiqarish korxonasi, ulgurji savdo omborxonalari 
va boshqa bor (1999). OʻzRda umumiy maydoni 12 ming ga boʻlgan sunʼiy koʻl va 
hovuzlarda 22 ming t. tovar baliq mahsulotlari yetishtirish imkoniyatlari bor. 
Yetishtiriladigan baliq turlarini koʻpaytirish, sharoitga mos turlarini olib kelib, 
iqlimlashtirishda "Oʻzbaliq" korporatsiyasining Suv havzalari jonivorlarini 
oʻrganish instituti ("Akvakultura") xoʻjaliklarga yaqindan yordam berad 
Umumiy hovuz manbai - bu bir guruh odamlarga foyda keltiradigan, ammo har bir 
inson o'zining shaxsiy manfaatlarini ko'zlagan taqdirda, har kimga kam foyda 

---

keltiradigan resursdir. Umumiy pul havzasi resurslarining qiymatini haddan tashqari 
ishlatish orqali kamaytirish mumkin, chunki resurs ta'minoti cheksiz emas va 
to'ldirilgandan ortig'ini ishlatish tanqislikka olib kelishi mumkin. Hovuzning 
umumiy resursidan ortiqcha foydalanish umumiy muammolarning fojiasiga olib 
kelishi mumkin. 
O'rmonlar, er osti suv havzalari, o'tloqlar va baliqchilik kabi umumiy hovuz 
resurslari (HKM) ko'pincha hukumatning harakatlari va bozor mexanizmlarining 
kombinatsiyasi bilan boshqariladi. Ba'zan resurs manfaatdor tomonlar tomonidan 
hurmat tizimida jamoaviy ravishda boshqarish uchun etarlicha kichik bo'ladi; 
boshqa hollarda, qimmatli manbalar umuman mahalliy davlat idorasiga 
joylashtirilishi kerak. CPR menejmentining asosiy maqsadi, ma'lum vaqt davomida, 
printsipialni, shunday qilib aytganda, buzilmasdan qoldirib, ma'lum vaqt davomida 
foydalanishga imkon berishdir. CPRdan foydalanish manbaning fizik chegaralarini, 
ishtirok etadigan tomonlarni, ajratish vaqtini, muddatlarni cheklashni, nizolarni hal 
qilish vakolatlarini, ijro etuvchi vositalarni va boshqalarni belgilaydigan 
shartnomalar bilan tartibga solinadi. 
Deylik, baliq ovi yiliga barqaror ravishda 100000 funt baliq berishi mumkin - ya'ni 
baliq ovining asosiy populyatsiyasi har yili 100000 funtni ishlab chiqaradi. O'nta 
kompaniya har biri 10000 donadan hosil olishga rozi. Tartibga solinmagan taqdirda, 
har bir kompaniya ko'proq baliq sotish va boshqalar hisobiga ko'proq foyda olish 
uchun belgilangan kvotadan ko'proq hosil oladi. Agar har bir kompaniya 1000 
funtdan ortiqcha hosil yig'sa, baliq ovlash 10 000 funtga ko'payib, asosiy baliq 
populyatsiyasini kamaytiradi va kelgusi yilda shu darajani ishlab chiqarish 
qobiliyatini kamaytiradi va bu asta-sekin kamayib ketishiga olib keladi. Baliq 
populyatsiyasini saqlab qolish ularning uzoq muddatli manfaatlariga javob berishini 
anglagan holda, kompaniyalar o'zlarining 10 000 kvotalariga sodiq qolish va 
bitimning har biri tomonidan bajarilishini nazorat qilish uchun mustaqil uchinchi 
shaxslarni yollash to'g'risida kelishuvga erishadilar. 
Baliqchilik butun dunyo miqiyosida 

---

Dunyo bo‘ylab 60 millionga yaqin odam baliqchilik (39 million) va baliq yetishtirish 
(20,5 million) bilan band. Aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlarda bo’lib, kichik 
miqyosdagi, hunarmand baliqchilar va baliq yetishtiruvchilardir. 2018-yilda global 
baliqchilik va akvakultura taxminan 179 million tonnani tashkil etdi, “birinchi 
sotuv” qiymati 401 milliard AQSh dollariga baholanib, eksportda 164 milliard 
AQSh dollaridan ortiq mahsulot ishlab chiqarildi, jumladan, 60 foizi rivojlanayotgan 
mamlakatlardan. 
Dunyo boyicha baliqchilikning kopayishi 
Kuzatuvchilarning o’rni-Barqaror baliqchilik Kuzatuvchilar ma’lumotlarni 
yig’adilar Baholash-olimlar baliq zahiralarining sog’lig’ini baholash uchun 
ma’lumotlardan foydalanadilar Menejment-menejerlar qoidalarni belgilash uchun 
baholashlardan foydalanadilar Baliqchilar ilm-fan va boshqaruvni qo’llab-
quvvatlaydi 
Peruda Baliqchilik 

---

Peruda dunyodagi eng yirik baliqchilik turlaridan biri bo’lgan anchoveta – anchovy 
bilan bog’liq bo’lib, u omega-3 ga boy baliq yog’i va butun dunyo bo’ylab 
chorvachilik va akvakultura uchun baliq uni bilan ta’minlaydi. Hozirda 
yetishtiriladigan baliqlar barcha dengiz mahsulotlari yetishtirishning yarmidan 
ko’pini tashkil qilganligi sababli, anchoveta ko’pligi oziq-ovqat xavfsizligi uchun 
juda muhimdir. Biroq, Tinch okeanida takrorlanadigan El Nino hodisalari bilan 
bog’liq bo’lgan katta miqdordagi baliq ovlash va oqimlarning davriy o’zgarishi 
anchoveta populyatsiyasini zarbalar va aktsiyalarning qulashi uchun juda zaif qilib, 
Peru iqtisodiyoti uchun qimmatli sanoatni xavf ostiga qo’ydi. 
Anchoveta baliģi Peru anchoveta (Engraulis ringens) — Tinch okeanining janubi-
sharqiy qismidagi engraulidae oilasiga mansub baliqlar turi. U dunyodagi boshqa 
har qanday yovvoyi baliq turlariga qaraganda ko’proq ovlangan bo’lib, 2008–2012 
yillarda yillik hosil 4,2 dan 8,3 million tonnagacha o’zgarib turadi. Deyarli barcha 
ishlab chiqarish baliq uni sanoati uchun ishlatiladi. Peru anchoveta dunyodagi eng 
ko’p baliq turlari bo’lishi mumkin. 
Baliqchilikning Mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri 
2009-yildan boshlab Bank Peru hukumati bilan anchoveta resurslarining 
barqarorligini ta’minlash, sektorni boshqarishni kuchaytirish va baliq ovlash flotida 
ortiqcha quvvatni kamaytirish, shu bilan birga ish bilan band bo’lgan odamlarning 
o’tishini engillashtirish uchun bir qator Ekologik rivojlanish siyosati kreditlari orqali 
Peru hukumati bilan hamkorlik qildi. Sektorni boshqa iqtisodiy faoliyatga 
aylantiradi. Kvota tizimi o’rnatilgandan beri anchoveta qazib olish baliqchilikni 
barqaror saqlash uchun Peru ilmiy organi tomonidan belgilangan yillik ovlash 
chegarasidan oshmadi. 2008 va 2015 yillar oralig’ida 300 ga yaqin baliq ovlash 
kemalari iste’foga chiqarildi, bu asl anchoveta flotining to’rtdan bir qismini tashkil 
qiladi. 

---

Yerdagi suv joylashishining grafik taqsimoti. Yer suvining atigi 3 foizigina chuchuk 
suvdir. Uning katta qismi muzli muzliklarda va muzliklarda (69%) va er osti 
suvlarida (30%), barcha ko'llar, daryolar va botqoqliklar birlashgan holda Erning 
umumiy chuchuk suv zahirasining kichik qismini (0,3%) tashkil etadi. 
Suv resurslari bor Tabiiy boyliklar ning suv potentsial foydali bo'lishi mumkin. 
Suvdan foydalanish quyidagilarni o'z ichiga oladi qishloq xo'jaligi, sanoat, uy 
xo'jaligi, dam olish va atrof-muhit tadbirlar. Barcha tirik mavjudotlar suvning 
o'sishi va ko'payishi uchun zarurdir. 
Yerdagi suvning 97% sho'r suv va atigi uch foizi toza suv; Buning uchdan ikki 
qismidan 
ozroq 
qismi 
muzlatilgan muzliklar va qutbli muzliklar.
[1]
 Qolgan 
muzlatilmagan chuchuk suv asosan er osti suvlari sifatida topiladi, faqat kichik bir 
qismi er osti yoki havoda mavjud. 

---

Toza suv a qayta tiklanadigan resurs, shunga qaramay dunyo ta'minoti er osti 
suvlari tobora kamayib bormoqda, kamayish asosan Osiyo, Janubiy Amerika va 
Shimoliy Amerikada sodir bo'lgan, ammo hanuzgacha tabiiy yangilanish ushbu 
foydalanishni 
qanchalik 
muvozanatlashtirgani 
va 
yo'qligi 
aniq 
emas ekotizimlar tahdid qilinmoqda. Suvdan foydalanuvchilarga suv resurslarini 
ajratish doirasi (agar bunday ramka mavjud bo'lsa) quyidagicha tanilgan suvga 
bo'lgan huquqlar. 
resurslari - foydalanish uchun yaroqli boʻlgan yer usti, yer osti suvlari va tuproqdagi 
nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti qatlamlari, Qutb va baland togʻ muzliklari, yirik 
koʻllar va shu kabida toʻplangan chuchuk suvlar) va qayta tiklanadigan (daryo 
oqimlari, yer osti suvlarining oʻzgaruvchan va dinamik zaxiralari, koʻllar hajmining 
bir qismi va boshqalar) turlarga boʻlinadi. Suv resurslari deganda suv obʼyektlari — 
daryo, ko'l, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, 
gidroenergetika, baliq xoʻjaligi, dam olish, turizm va boshqa maqsadlarda 
foydalaniladi. Gidrosferadagi turgʻun suv zaxiralarning faqat 2,5% gina chuchuk suv 
(uning faqat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani 
tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar koʻllar va koʻpchilik yer osti suvlari ham 
chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuproqdagi nam, 
daryo(oʻzan) suvlari, atmosfera bugʻlari— gidrosferada, ayrim hisob kitoblarga 
koʻra, 1454 327,2 ming km³ turgʻun suv resurslari bor. Nazariy jihatdan suv 
resurslari bitmas tuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda suv 
resurslari aylanib yangilanib turadi. Lekin koʻpgina mamlakatlarda suv resurslaridan 
qishloq xoʻjaligi., sanoat, kommunal xo'jaligi va boshqa maqsadlarda 
foydalanishning ortishi hamda turli omillar taʼsirida, birinchi navbatda ishlatiladigan 
iflos suvlarni tozalamay daryo va koʻllarga oqizilishidan suv manbalarining 
ifloslanishi natijasida 20-asr oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi 
paydo boʻldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni chuchuk suv bilan taʼminlash 
muammolariga bagʻishlangan Suv resurslari boʻyicha 3jahon forumi oʻtkazildi 
(2003, Yaponiya, Kioto), 2003-yil Xalqaro chuchuk suv yili deb eʼlon qilindi. Oʻrta 
Osiyoda Sr., asosan, daryo oqimlari va yer osti suvlarining dinamik zaxiralari 

---

(tiklanadigan resurslar), shuningdek, tog'lardagi muzliklar va koʻllarning asriy suv 
zaxiralaridan tashkil topadi. Daryo oqimlari togʻlarda mavsumiy qor qatlamlari, 
muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yogʻinlar natijasida hosil boʻladi. 
Togʻlardagi yer osti suvlari yukrridagi sanab oʻtilgan suv olish manbalari hisobiga 
vujudga keladi. Togʻoldi va sugʻorma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti 
suvlari hisobiga toʻyinadi. Daryo va yer osti suvlarining suv resurslari oʻzaro bir-
biriga bogʻliq. Yer osti suvlaridan juda katta miqdorda foydalanish daryo oqimini 
kamaytirib yuboradi. Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik mintaqalarida daryo 
suvlarining yillik resurslari 114 km³ ni, jumladan, Amudaryoda (Zarafshon va 
Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km³, Sirdaryoda — 39 km³, Tajan va Murgʻobda 
— 2,4 km³ ni tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan 
boʻlib, togʻlarda hosil boʻlsada, keng tarmoqli sugʻorish kanallari yordamida, 
asosan, tekisliklarda foydalaniladi. 
Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv isteʼmolidagi tanqislikni vujudga 
keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta 
taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta 
Hisor, Qarshi kanallari va boshqalar) va Sirdaryo (Katta Fargʻona, Katta Andijon, 
Katta Namangan, Jan. Mirzachoʻl kanallari va boshqalar) havzalarida juda katta 
hajmda amalga oshirilgan (qarang Daryolarni havzalararo oqizish, Davlat suv 
fondoʻ). 

---