|
Disaxaridlar
|
Polisaxaridlar
|
C5H10O5
riboza
C5H10O4
dezoksiriboza
|
C6H12O6
glyukoza
fruktoza
galaktoza
|
C12H22O11
saxaroza
maltoza
|
(C6H10O5)n
kraxmal
tsellyuloza(klichatka)
glikogen
|
Ularni birinchi marta K.Shmidt (1844) «uglevodlar» deb atashni taklif etdi.
Glyukoza
C6(H2O)6 yoki, C6H12O6
Tuzilishi:
suvdagi eritmasida glyukozaning 2 ta formasi: aldegid va tsiklik formalari mavjud bo`lib, ular o`rtasida kimyoviy muvozanat qaror topishi isbot qilingan. Tsiklik formasi
- glyukozadan va - glyukozadan iborat fazoviy shaklga ega:
α- D глюкопираноза
Glyukozaning struktur izomeri - fruktozadir. Uning tuzilishi glukoza kabi 2 xil formaga ega:
Glyukoza tabiatda uzum kabi shirin mevalarda uchrasa, frukyoza esa qovun, tarvuz kabi yanada shirin mevalar tarkibida bo`ladi.
Fruktoza shakardan 3 marta shirinroq.
G lyukozani birinchi marta 1861 y.da Butlerov formalindan Ca(OH)2 ishtirokida sintez qilgan:
Sanoatda glyukoza kraxmalni H2SO4 ishtirokida gidroliz qilib olinadi:
(C6H10O5)n +nH2O nC6H12O6 ning suvli eritmasidan kristallogidrat holiday C6H12O6 ∙ H2O ajratib olinadi.
Tabiatda fotosintez reaksiyasi tufayli o`sim.da hosil bo`ladi:
6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2
- OH guruhchasiga xos reaksiyalar:
1. Karbon kislotalarning angidridlari bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlar hosil qiladi:
2.Yangi hosil qilingan (CuSO4 + 2NaOH →Cu(OH)2 +Na2SO4) Cu(OH)2 cho`kmasi bilan dastavval
a)sovuq glyukoza eritmasi bilan ko`p atomli spirtlarga xos – ko`k (zangori) eritma hosil qiladi:
D- глюкоза
|
HNO3(конц.)
–––––––
|
шакар
(D- глюкаровая)
кислота
|
3.a) Isitilganda reaksiya boshqacha sodir bo`ladi, ya`ni aldegid guruhchasiga xos reaksiya sodir bo`ladi:
2CuOH → Cu2O(qizil chukma)+H2O
b)bunday reaksiya Ag2O ning ammiakdagi eritmasi bilan ham borib, «kumush kuzgu» reaksiyasi amalgam oshadi:
c) =C=O karbonilga xos birikish – gidrogenlanish sodir bo`lib, 6 atonli spirt hosil bo`ladi:
4. Bijg`ish reaksiyalari achitqi bakteriyalari ta`sirida boradi
a) spirtli bijg`ish
C6H12O6 2C2H5OH+2CO2
b) sut kislotali bijg`ish C6H12O6 2CH3-CH(OH)-COOH (sut kislota)
c) moy kislotali bijg`ish C6H12O6 2CH3-CH2-CH2 –COOH (moy k-ta)+2CO2+2H2
d) limon k-tali bijg`ish
C6H12O6+O2 HOOC - CH2-CH(OH)(COOH)-CH2 –COOH (limon k-ta)
e) gliserinli bijg`ish
C6H12O6 CH2OH-CHOH –CH2OH (gliserin) + CH3CHO + CO2
Eslatma: achitqini turiga qarab glyukoza yana limon kislotali va butul spirtli bijg`ishlari ham mavjud.
PENTOZALAR
Pentozalar yog`ochda(10-15%), xashak va urug` qobiqlarida ko`p bo`ladi. Pentozlarni geksozalardan asosiy farqi: mikroorganizmlar ta`siriga ancha chidamli – bijg`imaydi. Ularni xarakterli reaksiyasi – mineral kislotalar ta`sirida furfurolga aylanadi.
Riboza C5H10O5, asosan siklik – furanoza shaklida bo`ladi. Dezoksiriboza C5H10O4
Riboza va dezoksiribozalar RNK va DNK lar nukleotidlari tarkibida uchraydi.
Ularning ayrim vakillari, masalan, kraxmal, glukoza, saxaroza asosiy ozuqa moddalardan hisoblansa, boshqalari (kletchatka yoki selluloza) o‘simliklarga chidamlilik va qattiqlik beruvchi modda hamda mato, qog‘oz va turli xil tolalar olishda ishlatiladi.„Uglevodlar“ degan nomning kelib chiqish sababi shundaki, ushbu sinfning birinchi o‘rganilgan vakillarining umumiy formulasi Cn(H2O)m ko‘rinishga mos kelgan, ya’ni ular xuddi, uglerod va suvdan tashkil topgan degan ma’noni bildirgan. Ammo hozirda uglevodlarning ushbu formulaga javob bermaydigan vakillari ham ma’lum.
Uglevodlar klassifikatsiyasi.Uglevodlarni ularning tuzilishiga ko‘ra monosaxaridlar, disaxaridlar va
polisaxaridlarga ajratish mumkin.Gidrolizlanmaydigan, ya’ni oddiy uglevodlarga ajralmaydigan uglevodlar monosaxaridlar deyiladi (glukoza, fruktoza, riboza). Bu moddalardan ko‘pchiligining tarkibida uglerod atomlarining soni kislorod atomlarining soniga teng. Ko‘p oddiy uglevodlar hosil qilish bilan gidrolizlanadigan uglevodlar polisaxaridlar deyiladi (kraxmal, selluloza). Bu moddalardan ko‘pchiligining tarkibida uglerod atomlarining soni kislorod atomlari soniga teng emas. Gidrolizlanganda ikkita monosaxarid molekulasiga parchalanadigan uglevodlarga disaxaridlar deb aytiladi (maltoza, saxaroza). Uglevodlar klassifikatsiyasini umumiy holda quyidagi sxema tarzida tasvirlash mumkin:
MONOSAXARIDLAR
Monosaxaridlar eng sodda uglevodlar hisoblanadi. Ularning umumiy nomini molekulasidagi uglerod atomlar sonini lotincha nomiga «oza» qo‘shimchasi qo‘shib o‘qish bilan hosil qilish mumkin. Masalan. C3H6O3-trioza; C4H8O4-tetroza; C5H10O5-pentoza; C6H12O6-geksoza; C7H14O7-geptoza.
Monosaxaridlar xossalarini geksozalar misolida o‘rganamiz. Ulardan glukoza eng katta ahamiyatga ega.
Tabiatda tarqalishi. Glukoza sof holda yashil o‘simliklarning deyarli hamma a’zolarida uchraydi. Ayniqsa u uzum sharbatida ko‘p, shuning uchun glukoza ba’zan uzum shakari ham deyiladi.Ta’kidlab o‘tish lozimki, glukoza yuqorida keltirilgan asiklik formaga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, siklik ko‘rinishi ham mavjudligi bir qator reaksiyalar bilan tasdiqlanadi. Bunda glukoza molekulasidagi uglerod atomlarining bog‘lar atrofda aylanishi natijasida egik shaklga keladi va beshinchi uglerod
atomidagi gidroksil guruh aldegid guruhi bilan bog‘lanadi. Aldegid guruhdagi π-bog‘ gidroksil guruh ta’sirida uziladi.Bunda bo‘shagan bog‘ga vodorod atomi birikadi va olti a’zoli halqa hosil bo‘ladi va bu halqada aldegid guruhi bo‘lmaydi. Suvdagi eritmada glukoza molekulasining har ikkala formasi – aldegid va siklik formalari bo‘lib, ular o‘rtasida kimyoviy muvozanat qaror topishi isbotlangan
IV. O‘rganilgan mavzuni mustahkamlash:
1.Savol-javob va mavzuning asosiy mazmunini takrorlash orqali amalga oshiriladi.
2..Guruhlarda ishlash yakunlarini chiqarish.
V. Dars yakunlarini chiqarish:
O‘qituvchi o‘quvchilar bajargan yozma va og‘zaki javoblar uchun qo’yilgan baholarni e’lon qiladi va yuzaga kelgan savollarga javob qaytaradi.
VI. Uyga vazifa:O’rganilgan mavzu savollariga javoblar tayyorlash.
O`quv – tarbiyaviy ishlar bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________
Do'stlaringiz bilan baham: |
