Mavzu: Tut ipak qurtining morfologik, anatomik tuzilishi va uning

Mavzu: Tut ipak qurtining morfologik, anatomik tuzilishi va uning |fiziologiyasi
G.YA.Bey-Bienko ma’lumotlarida tuban birlamchi qanotsiz hasharotlarni kenja sinflar deb qabul qilgan, ularni 2 ta infrasinf: enognatlilar va tizonursimonlarga bo‘ladi. To‘liqsiz o‘zgarishlarni 4 ta, to‘liq o‘zgarishlilar bo‘limini 3 ta bosh turkumga bo‘ladi . Tut ipak qurti kapalagining oyoqlari bo‘g‘imlardan tuzilganliklari uchun bo‘g‘imoyoqlilar- Arthropada tipi, traxeyalari orqali nafas olganlari uchun traxeya bilan nafas oluvchilar– Tracheata kenja tipi, tanasi uch qismdan: bosh, ko‘krak va qorin hamda faqat ko‘krak qismida uch juft oyoqlari bo‘lganligi uchun – hasharotlar yoki olti oyoqlilar– Insesta sinfi, ko‘krak qismida 2 juft qanoti bor, shuning uchun qanotlilar– Ptervgota kenja sinfi, rivojlanish davrida to‘liq shaklini o‘zgartirganlari (ya’ni tuxumlik, lichinkalik, g‘umbaklik va imago) uchun to‘liq metamorfozali – Holometabola bo‘lim; kapalakning tanasi va qanotlari tangachalar bilan qoplanganligi uchun tangachalilar yoki kapalaklar – Lepidoptera turkumi, qurtlik davrining oxirida g‘umbakka aylanishdan oldin pilla o‘ragani (mudofaa qatlam) uchun pillakashlar – Bombycidae oilasi va qurtlik davrida tut bargi bilan ovqatlangani uchun tut ipak qurti –Bombyx mori L turiga kiradi . Tabiiy ipak faqatgina tut ipak qurti pillasidan emas, balki ipak qurtini saturnid (Saturnidov) oilasiga kiruvchi va 20 ga yaqin zotdan iborat glazchatka (Attacidae) yarim xonakilashtirilgan oilasining tanga qanotlilar bo‘limiga kiruvchi yovvoyi ipak qurtining pillasidan ham olinadi. Ularning tolasi pishiq, tabiiy chiroyli, rangdor, namdan, kimyoviy moddalardan va boshqa zararli ta’sirlarga chidamliligi bilan xarakterlanadi. Lekin tolasi ipak qurtining pillasiga nisbatan yo‘g‘on, yomon sug‘uriladigan (ba’zilari yigirilmaydi), turli xil ranglarga bo‘yalmaydi, ipak miqdori kam bo‘ladi. Ko‘pchilik yovvoyi ipak qurtining pillalardan ipak paxta (momiq) olinib, bular tabiiy sharoitda ya’ni daraxtzor yoki butazorlarda boqiladi. Yovvoyi ipak qurtlari orasida xitoy eman ipak qurti- (Antherala rerpui) Hind eman ipak qurti - (Antherala mylitta) eman daraxtining bargidan Yapon eman ipak qurti yoki yamamay - (Antherala jamamai) eman ipak qurti oilasining uchinchi vakili hisoblanadi. Asosan Yaponiyada ko‘paytiriladi. Aylant, kanakunjut va Assam ipak qurtlari, shuningdek, Xitoy, Yapon va Hindiston eman ipak qurtlari kiradi. Aylant – (Philosamia cyhtlhia), kanakunjut (Philosamia recini) yoki Eri Philosamia eri ) ipak qurtlari sanoatda katta axamiyatga ega. Bir biriga yaqin bo‘lgan bu turlar bir yilda yetti avlod beradi. Birinchi tur qurtlar aylant barglari bilan, ikkinchi tur qurtlar esa kanakunjut barglari bilan oziqlanadi, lekin bu tur qurtini nastarin ,olma, va boshqa o‘simliklarning barglari bilan ham boqish mumkin. 3 4 2 5 1 17 -rasm.[27] Aylant ( Philosamia cyhtlhia) ipak qurtlarining rivojlanish davri. 1Tuxumlari.2.Beshi nchi yosh qurti.3.G‘umbagi 4.Рillasi 5. Bu ipak qurtlari Xitoy, Vetnam, Hindistonda ko‘paytiriladi. Kanakunjut ipak qurti Eri juda qimmatbaho ipak beradi, lekin qishlovchi stadiyasiga ega bo‘lmaganligidan uni ko‘paytirish qiyin. Koreya olimlari aylant va kanakunjut ipak qurtining gibridlarini olish imkoniyatlaridan foydalanib, hozirgi vaqtda kanakunjut ipak qurtining qishlovchi bosqichga ega bo‘lgan turini yaratishgan. 1 8 18- rasm.[27] ( Samia recini) kanakunjut ipak qurtlarining rivojlanish davri. 1.-Eggstuxumlari. 2-5 th instar larvaBeshinchi yosh qurti. 3-larva spinning a silk mat- pilla 2 7 o’rashga tayor qurt4-larva spinning cocoon-pilla o’rayotgan qurt 5- Cocoon-pillasi. 6-Moth emerging from cocoonkapalakni pilladan chiqishi.7-Moth with pierced cocoon - pilladan chiqgan kapalak. 8-MothKapalagi. 3 6 4 5 3 4 2 5 1 Hozirgi vaqtda Xitoyda milliondan ortiq ishchi ipak yetishtirish bilan mashg‘ul. Sakkiz marta avlod beradigan ipak qurtini oq pilla o‘raydigan zotlarini 19-rasm [27] Eri ipak qurti– (Philosamia eri) rivojlanish davri.1.Eggstuxumlari.2 5 th instar larva- Beshinchi yosh qurti. 3.Pupae- G‘umbagi 4.Cocoons-pillasi . 5.Moth- Kapalagi. boqib, ish jarayonida pilla terilib, yoritilgan stollarda pilla saralanadi va pilla pishirilib quritiladi. Hindistonda ko‘paytiriladigan assam eman ipak qurti ham boshqa yovvoyi ipak qurtlari singari sanoat uchun katta ahamiyatga ega emas. Kashmirda eman ipak qurtlarining ipagi texnologik jihatdan yaxshi xususiyatga ega bo‘lgan yangi ikki turi topildi. Kanakunjut ipak qurti –(Philosamia recini) aylant ipak qurtiga juda yaqin bo‘lib, 4-7 marotabagacha avlod beradi. U kanakunjut, nastarin, yovvoyi olma daraxtlarining bargi bilan oziqlanadi. Ularni o‘ragan pillalari oq, jigar rang - qizg‘ish tovlanishda bo‘lib, olingan ipak tolasi yaltirab turadi. Kanakunjut ipak qurti Hindiston, Xitoy va Vetnam mamlakatlarida uchraydi. Assam ipak qurti – (Antheraea assama) hammaxo‘r hasharotlarga kiradi. Yarim xonakilashtirilgan, yiliga 5 tagacha avlod beradi. Pillasi turli rangda, uzunligi 5 sm , bir tomoni o‘tkirlashgan, kichik teshikchasi bor. Lekin pillasi yigiriladi. 4 5 3 6 20-.rasm. [27] . Assam ipak qurti – (Antheraea assama)ning rivojlanish davri. 1.Eggs- tuxumlari 2.Freshly hatched larva- urug‘dan chiqqan qurt 3. 5 th instar larva- Beshinchi yosh qurti. 4.Pupae - G‘umbagi 5.Cocoons-pillasi . 6.Moth- Kapalagi 2 1 Xitoy eman ipak qurti - (Antheraea Pernyi) kapalaklari yirik, qanotini yozganda 15-18 sm ga yetadi, qanotlari chiroyli, har birida ko‘zcha shaklida xollari bor, yaxshi uchadi, 15 kungacha yashaydi. 21- rasm [27]Xitoy eman ipak qurti kapalaklari G‘umbaklik davrida qishlaydi. Qurtlari eman bargi bilan oziqlanib, bargdan g‘ilofcha yasab pilla o‘raydi. Pillasi qo‘ng‘ir rangda, tuxumsimon shaklda, uzunligi 4-6 sm, poyachali, poyachasi yordamida eman novdasiga halqacha hosil qilib, pillasini ildiradi. Xitoy eman ipak qurti pillalarini sanoatda ahamiyati katta. 1 2 3 4 5 22 -rasm [27] Xitoy,Yapon -1-2-3 Hind -4-5- eman ipak qurti pillalari Hind eman ipak qurti - (Antheraea mylitta) eman daraxti bargidan tashqari kanakunjut bargi bilan ham oziqlanadi. Pillasi uzun 7 smgacha, «o’yiqchasi» bo‘lib, Xitoy va Yapon eman ipak qurtidan farqi pillasini bargga o‘ramasdan novdaga halqacha yasab ildiradi. Pillasi yirik donador, uzunligi 4-7 sm, yaxshi yigiriladi. Yapon eman ipak qurti yoki yamamay- (Antherea jamamai) yoki tog‘ ipak qurti Yaponiya, Koreya va Uzoq Sharqda yovvoyi holda eman o‘rmonzorlari va yarim xonakilashtirilgan holda boqiladi. Bular tuxumlik davrida qishlaydi, pillasi 7-8 g bo‘lib, boshqa yovvoyi ipak qurtining pillalariga nisbatan oson yigiriladi. Ipagi yaltiroq, sarg‘ish jigar rangda yoki yashil rangda, yaxshi texnologik ko‘rsatkichlarga ega. Hozirgi vaqtda emanzorlar tashkil etilib, tabiiy sharoitda ipak yitishtirish yo‘lga qo‘yilgan.