Мавзу: Туронзамин – қадимий маънавият ва маърифат маскани

6. Mavzu: Bag’doddagi “Baytul hikma” va Xorazm Ma’mun akademyasi va unda faoliyat yuritgan olimlarning ma’naviy qarashlari.

Reja:

1. 
   Xalqimiz dahosinming yorqin ko’rishlaridan biri buyuk ajdodimiz Abu Nasr Muhammad Farobiyning qoldirgan merosi haqida.
   
2. 
   Xorazm ma’mun akademyasining yetakchi olimlari: Beruniy, Utbiy, Tardiziy Firdavsiylar qoldirgan boy meros haqida.
   
3. 
   Millatimizning iftixori bo’lmish go’zal Xivamiz dunyo turtguncha tursin.
   

Ahmad Farg’oniy! O’ziga tanlagan bu tahallusi bilan ul ulug’ zotnining buyuk ajdodimiz, daho yurtdoshimiz ekanini yorqin ko’rsatib turtibdi. Mavridi kelib qpldi, shu urinda bir muhim va jiddiy masala xususida tul usti to’xtab o’tishga qaror qildik. Biror tarixiy shaxs yoki oddiy kishining qaysi xalqqa mansub ekanini faqat bir omilga – uning tug’ilgan joyiga qarab belgilash masalaga bir tomonlama yondashuv bo’lur edi. Avvalo, usha tarixiy shaxs yoki oddiy kishining ota – onasi qaysi xalqqa mansub ekani xal qiluvchi omil bo’lishi kerak. Qolaversa, o’sha tarixiy shaxs va oddiy kishi tug’ulgan joy o’sha davrda qaysi davlatga qaragani, qaysi sulola hokimyat tepasida bo’lganiga ham, albatta, diqqatni qaratmoq lozim. Bulardan tashqari, inson boshidan ne savdolar kechmaydi, deysiz. Odam bir mamlakatda tug’ilib, taqdir taqozosi bilan gudakligida yoki kamolotga yetganidan kiyin o’zga mamlakatlarga borib qolishi, o’zga calqlar davrasida yashab o’tishi ham ehtimoldan xoli emas. Ayniqsa, bunday xollar tarixiy kechmishimizda – talato’p zamonlarda , qatag’on yillarida ko’p yuz bergan. Misollarga o’tamiz.

Muhammad Tarag’ay – Mirzo Ulug’bek Ozorboyjonning Sultoniya shahrida tug’ulgan. Chunki Sohubqiron Amir Temur o’sha kezlari safarda edi, kuch – quroni, haram ahli, yaq1in oila azolari, jumladan, kelinlari ham qo’shinning to’g’riq qismida edilar.

Alesher Navoiy Xorazmda, yani Janubiy Turkistonning poytaxti Hirot shahrida temuriy Hoqon – Shoxrux mirzo zamonida temuriylar xonadiniga yaqin saroy ayonlaridan bo’lmish Sabzavor shahrining hokimi G;iyosiddin Baqhodir oilasida tavallud topgan. Endilikda, aniqroq qilib aytsak, Ashtarxoniylar hukmronligining so’ngi yillarida ichki nizolarning avj olib ketishi tufayli 1760-yildan BUxoro Xonligi qalamravidan avg’on amiri Ahmad shoh Duroniy tasarrufiga o’tgan Hirot shahrida 1441-yili tug’ilgan Navoy bob0mizning ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri ekaniga zarracha shubha tug’dirishi mumkin emas, albatta.

Tarixiy shaxs yoki oddiy kishining qaysi xalqqa mansubligini belgilashda uning tug’ulgan joyiga ham tarixiylik nuqtai nazaridan yondashmmoq zarur. Bizkim, o’zbeklar azaldan yashab kelgan hududlar bilan yoki bo’lmasa xalqimiz tomonidan o’tmishda tuzilgan davlatlarning hududlar biolan bugungi davlatimiz hududi o’rtasida farq bor. Bu ham tartix taqazosi. Xalqimizga mansub tarixiy shaxslar va oddiy kishilarni belgilash va aniqlashda ana shu hududiy farqni ham etibordan soqit qilmaslik lozim. Ayniqsa, bu narsani yoidda tutish bizkim, o’zbeklarga shuning uchun ham zarurki, millatimizning oltmish foizi mamlakatimizda qolgan qirq foizi horijda, asosan, qo’shni, ayni paytda osh davlatlarning bizga tutash va chegaradosh viloyatlarda azaldan yashab kelmoqda, ular bu viloyatlarni uzlrining ham tarixiy, ham asl vatanlari deb biladi.

Endi yana Ahmad Far’oniyga qaytamiz. bu buyuk ajdodimiz yaratgan nil daryosi suvi sathining ko’tarilish va pasayish darajasini o’lchaydigan asbob “miqyos ul-jadid” va bu asbob boshqariladigan suv inshoati, mana, oradan 11 yarim asrcha vaqt o’tibdiki, hamon hammani qoyil qodirib kelmoqda. Bugungi kunda Misr Arab Rwesp[ublikasiga uzoq – yaqindan brogan sayyohlarni ham taajubga solmoqda. Vaholanki, bunday qurulma va inshoatlar azaldan sug’orma dehqonchilik madaniyati ravnaq topgan Turkiston mamlakatida, jumladan, Farg’ona vodiysida odatdagi oddiy narsalar edi. Masalan, fizika fanidagi tutash idishlardagi suv sathlari to teng darajalariga yetguncha ko’tariladi yo pasayadi. Degan qoidaga binoan qurulgan sug’orish inshoat6lari – “ Qaynama” va “Ko’tarma”lar qadim shosh mulkida ham qariyib uch mung yildan beri mavjud, hozir ham ayrim “qaynama”lar toshkentning eski shahar qismida saqlani kelmoqda. Ahmad Farg’oniy, qush uyasida ko’rganini qiladi, deganlaridek, o’z yurtida korgan – bilganlarni horijda yanada boyitib, illmiy isbotlab, katta kulamda hayotga tadbiq etgan.

“qush uyasida ko’rganini qiladi”, “tarki odat amri mahol” degan xalq maqollari, chindan ham purhikmat kishi taqdir taqzosiga ko’ra qayerda yashamasin, o’zga biror tilda so’zlashmasin yoki yozmasin, baribir o’zi mansub bo’lgan xalqni9ng tutumini tutuaveradi, tomirlarida oqayotgan ajdodlari qoni shunga tabiiy ravishda olib boradi. Abu Nasr Farobiy buyuk falsafiy asarlar yaratishi bilan barobar qadimiy utroq, xalqning bir vakili sifatida bog’ – rog’larga burkangan, oqar suvga ma’mur shaharda unib o’sgan bir inson sifatida “qush uyasida ko’rganini qiladi”, “tarki odat amri mahol” deganimizdek, o’z yrtida juda oils yerda – Damashq shahrida so’lim bir bog’ yaratadi. Shu dalillarning o’ziyoq bu buyuk ajdodimizning kimligini aytib turibdi.

Yoki bo’lmasa, Abu Rayhom beruniy bobomizni olb ko’ratyli bu buyuk ajdodimizning ilmiy tafakkuri shu darajada ko’lamli va teran ediki, uning asarlarini ilm okeanidagi nir dengizga qiyoslash munkin. U shunchalik bilimdon va vatanparvarki, hatto, Samarqand shahrining yoshiga tegishli ma’lumotni ham yozib ketgan. Beruniy 27 yoshida yozib tugatgan ulkan tarixiy asar – “Osor ul – boqiya” (“o’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar”) kitobida keltirtishicha, Samarqand Iskandar Majduniy (Aleksandr makedonskiy) turon mamlakatiga kelishidan biryarim ming yilcha avval ham shahar sifatida mavjud bo’lgan Iskandarning milodiy sanadan avvalgi uchinchi asrda yurtimizga kelganini xisobga olsak, samarqandning shahar sifatidagi asl yoshi kamida 3 ming 800yil bo’lib chiqadi. Bu fikrni ona tuqrog’imizning o’zi – samarqanddagi madaniy qatlam ham isbotlab berayotir. Qadimshunoslarning aniqlashicha, bu yerda madaniy qatlam 35 metrgacha yetib qoladi. ,a’lumki, yer yuzidagi turli o’lkalarda inson ongli faoliyati va mehnatining avvalgi hosilasi, samarasi keyingi natijasi bo’lmish madaniy qatlamning qalinligi turlicha bo’lib, ba’zi joyl;arda bu atigi bir – necha sm dan oshmaydi ham. Samarqanddagi madaniy qatlam qalinligi esa -35 metr!

Endi Beruniy haqida yuqorida aytilganlarinng talqini va tahliliga o’tamiz. Beruniy “ossor al – boqiya”ni yozganidan navqiron yigit yoshida edi. , muallif, mabodo, bundan boshqa asar yaratmaganida ham shu kitobi uchunoq qomusiy olim sifatida nomi tarix zarvaraqalarida oltin harflar ilan yozilib qolaverardi. “ossor al – boqiya” – chindan ham, o’tmishimizga, ajdodlrimiz tarixiga, umuman davlatchilik, hususan, milliy davlatchiligimiz tar5ixiga doir keng qamrovli, teran va mantiqan asoslangan fikr – mushohadalariga juda bo muhim va nodir manbalardan biri. Beruniy bu asarini yozib tugatgan davrida, asosan, ona yurti XSorazmda yashab shu yerda ta’lim olib madrasalarda va Xorazmshohlar saroyidagi saqlanayotgan kitoblarini jmustaqil mutoola qilish orqali, ishonchli yurtdoshlari bilan o’tkazgan suhbatlari vositasida o’z bilimini boyitgan edi.

Abu Rayhon beruniyning “Osor al-boqiya” va “Hindiston” asarlarida yozilishicha o’sha davrda G’azna daryosi havzalarida, shuningdek, bu atrofdagi hududlarda turkey qabilalar yashagan\, muaalif ularni tebet turklari deb atagan (oradan besh asrcha o’tach Bobur ham o’z “Boburnoma” sida shu fikrni tasdiq;aydi). G’aznaviylar davlati, ayniqsa, Sabuktegin (977-997), Mahmud G’aznaviy (997-1030) , Masud I (1030-1041) hukmronlik qilgan davrlarda juda qudratli bo’lib butun hozirgi shimoliy Hindistonni, hozirgi markaziy Osiyonong katta qismini o’z tasarrufiga ogan edi. Mashxur tarixchi va davlat arbobi Nizom mulmulk o’zining “Siyosatnoma” asroda yozishicha, hatto, Bag’dod xlifalari ham G’aznaviy hukmdorlari bilan siyoiy va harbiy masalalarda hisoblashardi. Turki hu8kmdorlarda birinchi bo’lib sulton unvonin olgan kishi shu sulolaning eng mashxur vakili Mahmud G’aznaviy edi.

Abu Rayhon Beruniy o’zining 75 yillik umrining 31 yili8ni g’aznada o’tgazgan va shu yerda vafot etgan.uning ko’pgina asarlari, jumladan, “Hindiston”, “Saydana”,Qonuni Mas’udiy”, “Kitob al – Jamohir fi ma’rifat al – javohir” kitoblari ham ana shunday davlat buurtmalari buyicha dunyoga kelgan. Uning uzoq G’abr tomo9nlridan qit’a bo’lishi kerak, degan nazari fikri (hozirgi ifoda bilan aytganda, yer materigining sharqida qit’alar bor ekan, de3mak, g’arbda ham qit’alar bo’lishi shart ) ham shu yerda tug’ulgan. Afsuski, bu nazariya takomilii topmay, amali tasdiqini ko’rmay qolib ketadi, buning inson azmu irodasiga bog’liq va bog’liq bo’lmagan ya’ni, obyektiv va subyektiv sabablari bor edi. Xullas, Beruniy g’aznada hyamj ulkan matematiklar, ulug’ astranomlar, mashxur sayyohlar yurti bo’lmish Xorazmning buyuk farzandlardan biri bo’lib qolavergan.

Chingizxon bosqiniga qadar bo’lgan Buxoroning Saroy kutibxonasida asrlar buyi butunturkistondan, qo’shni o’lkalardan to’planga va avylab saqlangan minglab nodir va kamyob asarlar haqida elimiz orasida ko’plab afsonaomus, rivoyatnamo gaplar yuradi. Ne baxtki yoshligidan ilmga chanqoq Ibn Sino hali o’smirligidayoq ana o’sha kitoblarni, bizgacha yetib kelmagan o’sha nodir va kanyob, (qo’lyozma asarlar odatda yagona nushada, nari borsa, bir necha nushada bo’ladi holos), asarlarini bir boshdan o’qib chiqishga muyassar bo’lgan yoshlik chog’larida olingan ilm insonning ongi, qalbi, ruhida bir umur mustahkam muhrlanib qoladi, sadoqatli yuldoshdek uni umr buyi yaxshilikka chorlayveradi, olim odam yangi - yangi kashfiyotlar yaratishga davit etaveradi. Ibn Sino ham huddi shundaylardan bo’lgan desak yangilishmaymim. Ibn Sino mutoola bilan qattiq mashg’ul bo’lgan kezlarda Buxoroning saroy kutubxonasi, xaqiqatdan ham, juda boy kitob xazinasiga ega bo’lgani haqida tarixda ko’plab ma’lumot’ar mavjud, biroq o’sha kitoblarning o’zi no’malum, biroq, taskin berarli yeri shundaki tibbiyotga doir kitoblrninmg qaymog’i Ibn Sino asarlarida ayniqsa, turtjild, besh kitobdan iborat “tib qonunlari” asarida o’zining ilmiy ijodiy takomillashtirilganva sayqallangan ifodasini topib, bizgacha yetib kelgan.

O’zbek xalq tabobatida turkona (oddiy so’zlashuvda “turkana” deyiladi) dorilar hamda turkona davolash usullari azaldsn qullanilib kelinadi. Masalan, achchiqtosh bo’shashgan milklarni davolashda qo’llangan; oq va qora saqich chaynash bilan tishlar mustahkamlangan; sovug’I oshgan bemorlarga issiqlik hisoblangan bedana va xo’roz go’shtini iste’mol qilish tavsiya etilgan bo’lsa, issig’i oshgan bemorlarga mol go’shti ravo ko’rilgan: suyakning darz ketishi va sinishini davolashda taxtakash bog’lash va bemoirga mumyoi asl berish qo’llangan; emizikli bolalarga turli toshmalar darhol emizuvfchi onaga vaqtincha shirinliklarni kam iste’mol qilishi yoki biroz muddat shirinlik yemay turishi buyurilgan (xozirgi zamon tibbiyoti hgam inson qonida uglevodning ko’p bo’lishi yara – chaqa, toshmalarning avj olishiga sabab bo’lishini tasdiqlaydi); qir va dalalarda o’suvchi giyohlarning o’ziga xos shifobaxshlik xususiyatlarini xalqimiz yaxshi bilgan va salomatlik yulida o’rinli va unumli qo’llagan.

Xalqimiz dahosining yorqin ko’rinishlaridan biri buyuk ajdodimiz Abu Nasr Muhammad Farobiyning ilmiy merosida o’z ifodasini topgan. Farobiy haqida ilmiy ommabop nashrlarda so’z borganda odatda u o’z zamonasi olimlarining barcha sohasini mukammmal bilgani va bu ilmlar rivojiga katta hissa qo’shgani, yunon falsafasini shaxrlab dunyoga keng tanitgani tufayli SHarq mamlakatlarida ulug’lanib, al – muallim as – soniy, ya’ni ikkinchi muallim Sharq Arastusi deb yuritilgan deyiladi.

Ma’lumki, sho’rolar zamonida qomusiy olimlarimiz, shu jumladan, biz yuqorida tilga olib o’tgan Muso Xorazmiy, Farobiy, Farg’oniy, Beruniy va Ibn Sinoning jahon tamadduniga qo’shgan hissalari haqidfa so’z borganda asosan, ularing tabiiy fanlar ravnaqidagi xizmatlari bilan cheklanib, ijtimoiy fanlar rivojidagi xizmatlari deyarli chetlab o’tiladi. Shuning uchun ham bir misol tariqasida biz Farobiyning musiqa san’ati va musiqashunoslik ilmi ravnaqiga qo’shgan hissasi haqida, qisqacha bo’lsa-da, maxsus to’xtab o’tdik. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, Farobiy yetmishdan ortiq tilni bilgan va ko’pgina tillardagi eng muhim asarlarni mutoalaa qilgan.

Xullas, tamaddunimiz negizlari xalqimizning dahosidir. Xorazmiy, Farg;oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi xalqimiz daholari qilgan buyuk kashfiyot va ixtirolardan butun olam ahli bahramand bo’lib kelmoqda. Ana shu narsaga bizkim, o’zbeklarning jahom tamaddunig qo’shgan hissasi deyiladi. Xorazm ma’mun akademyasining fraoliyati shu hissaning munosib bir ulushi bo’lgan.

Xulosa qilib aytganda Xorazm ma’mun akademyasining ming yillik to’yi yuksak tashkiliy darajada nishinlanadi, bu akademyaning jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo’shganiga yana bir bor ishionch hosil qilinadi, yuragida ayniqsa, yosh avlod qalbida milliy iftixor va mamlakatimiz tarixiy o’tmishiga chuqur hurmat tuyg’usini kamol toptirishga xizmat qiladi.
«Buyuk davlat, buyuk kelajagimizga erishish uchun oqil, ma’rifatli, ayni paytda o‘zining o‘tmishi, ulug‘ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va kelajakka ishonadigan insonlarni tarbiyalashimiz kerak. Bunday insonni tarbiyalash esa ijtimoiy fanimizning muqaddas burchidir.»