Mavzu: Turli iqtisodiy sektorlarda ishlab chiqarish hisoblamalardan foydalanish. Reja

Iqtisodiy statistikaning asosiy vazifalari

Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tishi, iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish makro-mikroiqtisodiy statistikaga ma’suliyatli vazifalar yuklaydi. Bu vazifalarning asosiylari qo‘yidagilardir:
• statistika sohasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish, xalqaro talablar va andozalarga mos keladigan statistikani tashkil etishning samarali tizimini ta’minlash;
• ilmiy asoslangan, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillariga javob beradigan, milliy hisobotlar tizimini ta’minlaydigan statistika metodolgiyasi va ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish;
• milliy iqtisodiyot tarmoqlaridagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar hisobotlarini bozor munosabatlariga moslashtirish, hisobot ko‘rsatkichlarining tezkorligini, ma’lumotlarning ishonchligi va holisligini ta’minlash.
• iqtisodiy reusrlar. ularning tarkibi va dinamikasi, tarmoqlar va sohalar bo‘yicha taqsimlanishi, ulardan samarali foydalanish natijalarini aniqlash;
• iqtisodiy tarmoqlar va sohalari o‘rtasidagi munosabatlarni, tarmoq mahsulotlari hajmi, tarkibi, iqtisodiy rivojlanish sur’atlari iste’mol va jamg‘arish, hamda iqtisodiy faoliyat yakunlarini aniqlash;
• mamlakat aholisi soni, tarkibi. aholi migratsiyasi mehnat resurslari, ish bilan bandlik, sog‘lom avlodni tarbiyalash kabi demografik ko‘rsatkichlarni o‘rganish;
• mamlakat milliy boyligi, uning tarkibi, asosiy va aylanma mablag‘lar miqdori va ulardan samarali foydalanishi ko‘rsatkichlarini o‘rganish;
• davlat byudjeti, daromadlari va harajatlari ko‘rsatkichlarini o‘rganish, byudjet daromadlarining bajarilishi va harajatlarining to‘g‘ri va belgilangan me’yorlarda ishlatishini o‘rganish;
• pul muomalasi, moliyaviy kredit operatsiyalari, qimmatbaho qog‘ozlar va fond bozori, sug‘urta jarayonlarini o‘rganish va shu kabilardir. Umuman olganda barcha ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarning miqdorini, takibini va dinamikasini kuzatib, bo‘limlar, firmalar, korxonalar ya’ni barcha faoliyat yurituvchi sub’ektlar bo‘yicha, hamda tuman, shahar va viloyatlar, mamlakat miqyosida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning rivojlanishini ifodalovchi ma’lumotlarni to‘plash, tezkor qayta ishlash guruhlash va tegishli boshqaruv organlar«Iqtisodiy statistikaning predmeti, usullari va asosiy vazifalari» mavzusi bo‘yicha tayanch iboralar Makroiqtisodiy statistika, mikroiqtisodiy statistika, makro-mikroiqtisodiy statistika predmeti va ob’ektlari, ommaviy hodisa va jarayonlar, statistika usullari, miqdor va sifat, statistika organlari, milliy hisobotlar tizimi.

Statistik ma’lumotlar, ko‘pincha davlat va nodavlat sektorlariga guruhlanib ko‘rsatilsada, nodavlat sektori, shu jumladan deb nomlanib, xususiy mulk, jamoa mulki, qo‘shma korxonalar va chet el fuqarolari mulki va shu kabi guruhlarga ajratilib ko‘rsatiladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektalrning mulk shakli bo‘yicha bunday guruhlar bo‘lib faoliyat ko‘rsatkichlarining ifodalanishi mamlakat yalpi ichki mahsulotini yaratishda ularning o‘rnini, qanday o‘zgarayotganligini aniqlash imkonini beradi.

O‘zbekiston Respublikasi hududi 447,4 ming kv.km. bo‘lib, tabiiy, iqlim sharoiti, aholi joylanishi, iqtisodiy salohiyati har xildir. Shuning uchun ham makroiqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarini statistik o‘rganishda iqtisodiy hududlar va ma’muriy bo‘linishlari bo‘yicha guruhlash lozim bo‘ladi. O‘zbekiston hududi tabiiy joylanishi va iqtisodiy rivojlanishi bo‘yicha 8 ta iqtisodiy rayonga bo‘linadi. Bular: Toshkent, Mirzacho‘l, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro-Qizilqum, Qashqadaryo, Surxandaryo va Quyi-Amudaryo iqtisodiy rayonlaridir. O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy jihatdan 12 ta viloyat va Qoraqalpog‘iston Respublikasiga bo‘linadi. Ular o‘z navbatida tumanlarga, shaharlarga bo‘linadi. Bunday hududalr bo‘yicha guruhlab o‘rganish, mamlakat iqtisodiyotida hududlarning to‘tgan o‘rni va rivojlanishini, hamda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, hududlararo iqtisodiy aloqalarni yanada yaxshilash imkonini beradi.
Mamlakatda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar juda ko‘p bo‘lib, ularni ishlab chiqarayotgan mahsulot turlari, bajarayotgan xizmatlarining bir xilligi, texnologik jarayonlarning o‘xshashliklari (ma’muriy-hududiy jihatdan qayerda faoliyat ko‘rsatishiga qaramasdan) bo‘yicha guruhlash mumkin. Misol uchun, non ishlab chiqarish texnologiyasi barcha hududlarga bir xil. Non ishlab chiqarish uchun un, yog‘ va shu kabi mahsulotlar ishlatilib, tez tayyor bo‘ladi va tez sotilib iste’mol qilinadi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bir turdagi ishlab chiqarish faoliyati bo‘yicha birlashtirilib xalq xo‘jaligi tarmoqlarini tashkil etadi.
Tarmoqlar bajaradigan ishlarining mohiyati, xususiyati va ijtimoiy mehnat taqsimotiga qarab guruhlanadi.
Xalq xo‘jaligi tarmoqlari ijtimoiy mehnat taqsimoti va mahsulot yaratishdagi qatnashishiga qarab 2 ta guruhga: moddiy ne’matlar ishlab chiqaradigan va moddiy ne’matlar ishlab chiqarmaydigan soha tarmoqlariga bo‘linadi.
Xalqaro miqiyosda xalqaro andozaviy tarmoqlar tasnifi qo‘llanadi. XATT – ishlab chiqarish jarayonlarining ketma-ketligi qoidasi bo‘yicha tuzilib, natural tabiiy resurslardan foydalanuvchi tarmoqlardan (qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik va shu kabilar) boshlanib, qazib oluvchi, qayta ishlovchi sanoat, qurilish, aloqa, transport, moliya va hokazo tarmoqlarga bo‘linadi.
Makrodarajada yagona tarmoq tasnifidan foydalanish firma, korxonalardan to yirik tarmoqlargacha, hamda mamlakat milliy iqtisodiyotigacha axborotlarni to‘plash, iqtisodiy ko‘rsatkichlarning holatini va o‘zgarishini nazorat qilish natijasida mamlakatni to‘g‘ri boshqarish va oqilona iqtisodiy siyosat yuritishga imkon beradi.
Iqtisodiy faoliyat xalqaro andozaviy tarmoqlar tasnifi BMT tomonidan qabul qilingan bo‘lib, nafaqat alohida olingan mamlakat, balki dunyo miqyosida mamlakatlararo iqtisodiy va sotsial rivojlanish ko‘rsatkichlarni taqqoslash va xalqaro mehnat taqsimotini yanada yaxshilash imkonini yaratadi.
Ma’lumki xalq xo‘jaligi balans tizimi uchun asos qilib, moddiy ne’matlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar olingan. Shuning uchun ham xizmat ko‘rsatuvchi, sog‘liqni saqlash, fan va boshqa tarmoqlar mehnati va ko‘rsatkichlari XXBda to‘liq o‘z aksini topmagan.
Bozor munosabatlari sharoitida xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlarga katta ahamiyat berilib, yuqori sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mamlakatda xalqaro miqiyosda qo‘llanadigan milliy hisoblar tizimi joriy qilindi. Milliy hisoblar tizimida (MHT) moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, taqsimlash va iste’mol qilishda qatnashuvchilar bajaradigan iqtisodiy vazifasiga qarab guruhlarga ajratilgan.
MHTda iqtisodiy faoliyat olib borish huquqiga ega sub’ekt institutsion birlik deb ataladi. Institutsion birlik o‘z mol-mulkiga ega bo‘lib, ularni o‘z ixtiyori bilan foydalana oladigan, mustaqil faoliyat yuritib, daromad oluvchi hamda barcha moliyaviy majburiyatlarini bajaruvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektdir. Ularning banklarda hisob raqamlari bo‘lib, hisob-kitob ishlarini to‘liq o‘zlari yuritadi.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar – iqtisodiy munosabatalarda bo‘layotgan voqeahodisalarni ifodalaydi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar muhim ahamiyatga ega, chunki ular moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, ularni taqsimlash va iste’mol bilan bog‘liqdir. Bunday iqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat ishlab chiqarish va taqsimlash jarayonlarini, bilki ular bilan bog‘liq aholi soni,ish bilan bandlik, aholi daromadlari,harajatlar va 16 boshqa madaniy-ma’rifiy sohada bo‘ladigan voqea-hodisalar bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Har qanday iqtisodiy ko‘rsatkichlarda voqea –hodisaning nomi (tavsifi), makon (qayerda sodir bo‘lganligi) va zamon (qachon sodir bo‘lganligi) jihatlarini bildiruvchi hamda miqdoriy tavsifini bildiruvchi raqamlar (sonlar) bo‘ladi.