Mavzu: turli bozor sharoitlarida biznesni optimallashtirish

MAVZU: TURLI BOZOR SHAROITLARIDA BIZNESNI OPTIMALLASHTIRISH.
Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. Har qanday ishlab chiqarishda ikki omil — shaxsiy-insoniy va moddiy-ashyoviy omillar ishtirok etadi.

Shaxsiy-insoniy omil — bu mehnat qilish qobiliyatidan iborat bo‘lgan ish kuchi va uning faoliyatidir.

Shaxsiy-insoniy omil mehnatga layoqatli aholi, uning jismoniy va aqliy qobiliyati, bilim va saviyasi, malaka va mahoratidir. Mazkur aholi O‘zbekistonda 2002-yilda 12 million kishi edi. Bu omil insoniy qobiliyat bo‘lgani sababli inson shaxsi bilan birgalikda, undan ajramagan holda namoyon bo‘ladi va inson shaxsida gavdalanadi.

Moddiy-ashyoviy omil — bu ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha oddiy shakldagi vositalardir.

Tadbirkorlik qobiliyati oddiy ish kuchidan farq qilib, ishlab chiqarishda boshqarishdan iborat bo‘lgan alohida vazifani bajaradi. U tabiatan ishbilarmonlik bo‘lib, alohida bir iste’dod, yuksak bilim, maxsus tayyorgarlik va mas’uliyat mujassami demakdir.

Tadbirkorlik qobiliyati moddiy omillar bilan birikmaydi, balki shu omillar bilan ish kuchining samarali birikishi, iqtisodiy faoliyatdan yaxshi natija olinishini ta’minlaydi.

Omillarning birikishi tufayli olingan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning natijasi hisoblanadi. Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulot ikki xil bo‘ladi: birinchisi — natural mahsulot bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchining o‘zi iste’mol etadi. Bu mahsulot ayirboshlash uchun bozorga chiqarilmaydi. Masalan, fermer xo‘jaligida yetishtirilgan donning bir qismi natural mahsulot bo‘lib, xo‘jalikning o‘zida molga yem yoki fermer oilasiga oziq-ovqat uchun ishlatiladi; ikkinchisi — tovar shaklidagi mahsulot bo‘lib, ishlab chiqaruvchining o‘z iste’moli uchun emas, balki bozorda sotish uchun yaratiladi. Mahsulotni bozorda oldi-sotdi qilish uchun ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarish deb yuritiladi. Mana shu tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyotining asosidir.

Bozorda sotish uchun — chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tovar deyiladi.

Iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish omillarining o‘zaro hamkorlikdagi harakati markaziy o‘rinni egallaydi.

Ishlab chiqarish omillarining tasnifi.

Ishlab chiqarish omillari — ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan va chiqarilayotgan mahsulotning miqdori ularga ma’lum darajada bog‘liq bo‘lgan omillardir. Ishlab chiqarish omillariga talab erkin bo‘lib, u ushbu omillar ishlab chiqarish jarayonida qatnashganlari tufayli mavjuddir. Demak, ishlab chiqarish jarayoni yo‘q bo‘lsa, bunday omillarga talab ham bo‘lmaydi.

Iqtisodiyot fanidagi to‘rtta asosiy ishlab chiqarish omili bu—yer, mehnat, kapital, shuningdek, tadbirkorlik qobiliyatidir.

Ishlab chiqarish omillari:

* Tabiiy omillar – «yer».

* Inson omillari – «mehnat».

* Ishlab chiqarish omillari – «kapital».

Mehnatning ishlab chiqarish omili ekanligi haqida gapirganimizda biz odamlar o‘zlarining jismoniy va aqliy imkoniyatlari, shuningdek, ta’lim olish paytida qo‘lga kiritilgan ko‘nikmalar va ish tajribalarini ishga solish yo‘li bilan tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha faoliyatini nazarda tutamiz. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish uchun odamlarning qobiliyatlari qandoq bo‘lsa, shundoq sotib olinmasdan, balki bu qobiliyatlardan ma’lum vaqt davomida, ma’lum bir turdagi ne’matlarni sotish uchun foydalanish huquqi qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib, mehnatni sotib olish deganda aniq mehnat xizmatlarini vaqtning ma’lum bir davriga sotib olish nazarda tutiladi.

Bu jamiyatning mehnat omillarining hajmi mamlakatning mehnatga qobiliyatli aholisining soniga va bu aholi yil davomida ishlab berishi mumkin bo‘lgan vaqt miqdoriga bog‘liq demakdir.

Mehnat — ishlab chiqarishning to‘rt asosiy omilidan biridir.

Mehnat — insonning ish faoliyati bo‘lib, u ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlardan uning aniq natijalaridan qat’i nazar, ish kuchining yoki mehnatga qobiliyatlarining sarflanishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Mehnat jarayoni o‘z ichiga uch asosiy omilni oladi. Bular:

— insonning maqsadga muvofiq faoliyati;

— mehnatga yo‘naltirilgan predmet;

— inson, ular yordamida mehnat predmetiga ta’sir qiladiganmehnat vositalari.

Mehnatning shaxsiy omili — tovarlar ishlab chiqarishda va xizmatlar ko‘rsatishda ishlatiladigan ish kuchining tashuvchisi sifatidagi insondir.

Mehnatning shaxsiy omili — mehnat faoliyatining moddiy omillari, mehnat predmetlari va vositalari, shuningdek, atrofni o‘rab turuvchi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan o‘zaro harakat qiluvchi mehnat jarayoni subyektidir.

Mehnatning ikki yoqlama harakatlari:

Bir tomondan, mehnat aniq bo‘ladi va tovarning iste’mol qiymatini yaratishidir. Boshqa tomondan esa mehnat mavhum bo‘lib har bir tovarda uning qiymatini tashkil etish tasnifidir.

Jonli mehnat — odamning moddiy ne’matlarini yaratishga yo‘naltirilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir.

Yollanma mehnat — o‘zi mulk egasi bo‘lmagan korxonada Yollanish shartnomasi bo‘yicha ishlayotgan yollanma xodimning mehnati.

Ishlab chiqarish vositalari — odamlar tomonidan moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan mehnat vositalari va mehnat predmetlarining yig‘indisi. Mehnat vositalari yordamida inson iste’mol qiymatini yaratish maqsadida mehnat predmetiga ta’sir qiladi.

Mehnat predmetlari — ishlab chiqarish vositalarining inson mehnatiga yo‘naltirilgan qismi. Mehnat predmetlari yo tabiat tarafidan berilgan bo‘ladi, yoki mehnat mahsuloti bo‘ladi.

Mehnat vositalari (mehnat qurollari) — odamlar ular yordamida mehnatga, narsalarga ta’sir ko‘rsatib, narsalarning ko‘rinishlarini o‘z maqsadlari va talablariga muvofiq ravishda o‘zgartiradigan ishlab chiqarish vositalarining yig‘indisidir.