Mavzu: Turkiy tillar morfologiyasi

Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Qoraqalpoq Davlat universiteti O’zbek tilshunosligi kafedrasi Fan: Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi O’qituvchi: ALLAMBERGENOVA MUQADDAS

Mavzu:Turkiy tillar morfologiyasi

Reja:

• 1.Turkiy tillarda so’zlarning morfologik strukturasi
• 2.Turkiy tillarda o’zak va morfema
• 3.Affiksal morfemaning turlari
• 4.Turkiy til yoqut va chuvosh tillar misolida

Turkiy tillarda so’z tuzilishiga ko’ra, to’liq ma’noli va yordamchi morfemalardan tashkil topadi. Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh bo’lib qolmasdan, balki tipologik jihatdan ham bir xil. Bunday tillarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

• Turkiy tillarda so’z tuzilishiga ko’ra, to’liq ma’noli va yordamchi morfemalardan tashkil topadi. Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh bo’lib qolmasdan, balki tipologik jihatdan ham bir xil. Bunday tillarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

4.O’zakdan keyin qo’shilgan har qanday affiks o’zakni fonetik jihatdan o’zgartirmaydi.

2.So’z shakllari asosan affikslar yordamida hosil qilinadi

3.Bir so’zning turli shakklari faqat bir o’zakdan hosil qilinadi

1.so’z doimo o’zakdan boshlanadi.

5. O’zak va affiks orasidagi chegara aksariyat hollarda aniq va ravshan bo’ladi

• Masalan, boshlandi so’z shaklida bosh o’zak, -la fe’l yasovchi affiks,-di zamon yasovchi bo’lib, bir-biridan aniq ajralib turadi.
• .

6.Har bir grammatik ma’noni ifoda etishda alohida affiks qo’shiladi.

• Turkman tilida.sӧz+ le+sh+yan+yǹyz+y
• (so’zlashyotganingizni ) va hokazo.

7. Barcha turkiy tillarda affiksal morfemalar qo’shimcha grammatik ma’noni shakllantirishga xizmat qiladi

8.so’zning morfologik tuzilishi uning bevosita fonetik tuzulishi bilan aniqlanmaydi. So’zlarning morfemaga bo’linishi uning bo’g’inga bo’linishi bilan to’la mos kelmaydi. Masalan,

turk. yaz-y-yo-im (yozyapman) kabi.

2.Turkiy tillarda o’zak va morfema.

Turkiy tillarda so’z o’zak va affikslarga ajratiladi. Turki tillarda fonetik jihatidan quyidagi ko’rinishga ega.

(G-unli C-undosh)

G-u; GC-ol, ot; CG-na (nima), ma; CGC-bosh,qo’l,yoz; GCC=ont, ust; GCG-ona, o’qi; CGCC-tomon; CGCC-to’rt, to’rt; CGCG-bola kabi.

O’zakning bu ko’rinishlari ichida CGC strukturalisi ko’p tarqalgan. G va CG tip o’zak juda kam uchraydi.