Mavzu: Tizim va tizimli tahlil. Reja

Ta'rif N1: Agar tizimni bilish uchun ko'plab nazariya modellari va ba'zi hollarda ko'plab ilmiy fanlarning birgalikda ishtirok etishi, shuningdek, ehtimollik va ehtimollik tabiatining noaniqligi hisobga olinsa, tizim murakkab (gnoseologik pozitsiyalardan) deb ataladi. Ushbu ta'rifning eng xarakterli ko'rinishi ko'p modellashtirishdir.
Texnik tizim ma'lum maqsadlar uchun shaxs tomonidan ishlab chiqilgan va ishlab chiqarilgan.
Ijtimoiy tizimlarga insoniyat jamiyatining turli tizimlari kiradi.
Faqat texnik qurilmalardan iborat tizimlarni tanlash deyarli har doim shartli, chunki ular o'z holatini yaratishga qodir emas. Ushbu tizimlar kattaroq, shu jumladan odamlar - tashkiliy va texnik tizimlarning bir qismi sifatida ishlaydi.
Samarali ishlashi uchun odamlarning texnik quyi tizim bilan o'zaro ta'sirini tashkil qilish usuli muhim omil bo'lgan tashkiliy tizim inson-mashina tizimi deb ataladi.
Inson-mashina tizimlariga misollar: avtomobil - haydovchi; samolyot - uchuvchi;
Shunday qilib, texnik tizimlar deganda ishlash jarayonida ma'lum bir natijaga erishish vazifasi bilan maqsadli harakatlar uchun mo'ljallangan, o'zaro bog'langan va o'zaro ta'sir qiluvchi ob'ektlarning yagona konstruktiv to'plami tushuniladi.
Ob'ektlarning ixtiyoriy to'plamiga nisbatan yoki alohida elementlarga nisbatan texnik tizimlarning ajralib turadigan xususiyatlari konstruktivlik (elementlar orasidagi munosabatlarning amaliy maqsadga muvofiqligi), tarkibiy elementlarning yo'nalishi va o'zaro bog'liqligi va maqsadga muvofiqligidir.
Tizim tashqi ta'sirlarga chidamli bo'lishi uchun u barqaror tuzilishga ega bo'lishi kerak. Strukturani tanlash butun tizimning ham, uning quyi tizimlari va elementlarining ham texnik ko'rinishini amalda aniqlaydi. Muayyan tuzilmadan foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalasi tizimning aniq maqsadi asosida hal qilinishi kerak. Tuzilish, shuningdek, tizimning alohida elementlar to'liq yoki qisman olib qo'yilgan taqdirda funktsiyalarni qayta taqsimlash qobiliyatini va natijada uning elementlarining berilgan xususiyatlari uchun tizimning ishonchliligi va omon qolish qobiliyatini belgilaydi.Mavhum tizimlar inson miyasida voqelikning (real tizimlarning) aks etishi natijasidir.
Ularning kayfiyati insonning tashqi dunyo bilan samarali o'zaro ta'sirini ta'minlash uchun zarur qadamdir. Mavhum (ideal) tizimlar kelib chiqish manbasi nuqtai nazaridan ob'ektivdir, chunki ularning asosiy manbai ob'ektiv mavjud voqelikdir.
Abstrakt tizimlar toʻgʻridan-toʻgʻri xaritalash tizimlari (real tizimlarning ayrim tomonlarini aks ettiruvchi) va umumlashtiruvchi (umumlashtiruvchi) xaritalash tizimlariga boʻlinadi. Birinchisiga matematik va evristik modellar kiradi, ikkinchisiga esa konseptual tizimlar (uslubiy qurilish nazariyalari) va tillar kiradi.
Tashqi muhit tushunchasiga asoslanib, tizimlar: ochiq, yopiq (yopiq, izolyatsiya qilingan) va birlashtirilgan tizimlarga bo'linadi. Tizimlarning ochiq va yopiq bo'linishi ularning xarakterli xususiyatlari bilan bog'liq: tashqi ta'sirlar mavjudligida xususiyatlarni saqlab qolish qobiliyati. Agar tizim tashqi ta'sirlarga befarq bo'lsa, uni yopiq deb hisoblash mumkin.
Murakkab tizimlarni quyidagi omiliy quyi tizimlarga bo'lish mumkin:
tashqi muhit bilan o'zaro aloqada global qarorlar qabul qiladigan va boshqa barcha quyi tizimlar o'rtasida mahalliy vazifalarni taqsimlaydigan hal qiluvchi;
global qarorlar qabul qilish va mahalliy vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plash, qayta ishlash va uzatishni ta'minlaydigan axborot;
global yechimlarni amalga oshirish bo'yicha menejer;
gomeostaz, tizimlar ichida dinamik muvozanatni saqlash va quyi tizimlarda energiya va moddalar oqimini tartibga solish;
tizimning tuzilishi va funktsiyalarini takomillashtirish uchun o'quv jarayonida moslashuvchan, tajriba to'plash.
Katta tizim - bir kuzatuvchining vaqt yoki makondagi pozitsiyasidan bir vaqtning o'zida kuzatilmaydigan, uning uchun fazoviy omil muhim, quyi tizimlar soni juda ko'p, tarkibi bir xil bo'lmagan tizimdir.
Tizim ham katta, ham murakkab bo'lishi mumkin. Murakkab tizimlar kattaroq tizimlar guruhini, ya'ni yiriklarini - murakkab tizimlarning kichik sinfini birlashtiradi.Katta va murakkab tizimlarni tahlil qilish va sintez qilishda parchalanish va agregatsiya jarayonlari asosiy hisoblanadi.Parchalanish - tizimlarning qismlarga bo'linishi, so'ngra alohida qismlarni mustaqil ravishda ko'rib chiqish.Shubhasiz, parchalanish model bilan bog'liq bo'lgan tushunchadir, chunki tizimning o'zini xususiyatlarni buzmasdan ajratib bo'lmaydi. Modellashtirish darajasida alohida ulanishlar mos ravishda ekvivalentlar bilan almashtiriladi yoki tizim modeli uning alohida qismlarga parchalanishi tabiiy bo'lib chiqadigan tarzda qurilgan.
Katta va murakkab tizimlarga qo'llanilganda, parchalanish kuchli tadqiqot vositasidir.
Aggregatsiya parchalanishga qarama-qarshidir. Tadqiqot jarayonida tizimni umumiy nuqtai nazardan ko'rib chiqish uchun uning elementlarini birlashtirish zarurati tug'iladi.
Parchalanish va yig'ish dialektik birlikda qo'llaniladigan yirik va murakkab tizimlarni ko'rib chiqishga yondashishning ikki qarama-qarshi tomonidir.
Tizimning holati dastlabki qiymatlar bilan yagona aniqlanadigan va har qanday keyingi vaqt uchun bashorat qilinishi mumkin bo'lgan tizimlar deterministik deb ataladi.
Stokastik tizimlar o'zgarishlar tasodifiy bo'lgan tizimlardir. Tasodifiy ta'sirlar bilan, tizimning holati to'g'risidagi ma'lumotlar vaqtning keyingi nuqtasida bashorat qilish uchun etarli emas.
Tashkilot darajasi bo'yicha: yaxshi tashkil etilgan, yomon tashkil etilgan (tarqalgan).

Tahlil qilinayotgan ob'ekt yoki jarayonni to'g'ri tashkil etilgan tizim sifatida ko'rsatish - bu tizim elementlarini, ularning o'zaro bog'liqligini, kattaroq tarkibiy qismlarga birlashtirish qoidalarini aniqlash. Muammoli vaziyatni matematik ifoda sifatida tasvirlash mumkin. Muammoni to'g'ri tashkil etilgan tizim shaklida taqdim etishda uni hal qilish tizimni rasmiylashtirilgan tasvirlashning analitik usullari bilan amalga oshiriladi.

Yaxshi tashkil etilgan tizimlarga misollar: Quyosh atrofida sayyoralar harakatining eng muhim naqshlarini tavsiflovchi quyosh tizimi; atomning yadro va elektronlardan tashkil topgan sayyora tizimi ko'rinishida ko'rinishi; uning ish sharoitlarining o'ziga xos xususiyatlarini (shovqinning mavjudligi, quvvat manbalarining beqarorligi va boshqalar) hisobga oladigan tenglamalar tizimidan foydalangan holda murakkab elektron qurilmaning ishlashini tavsiflash.
Ob'ektni yaxshi tashkil etilgan tizim ko'rinishidagi tavsifi deterministik tavsifni taklif qilish va uni qo'llashning asosliligini, modelning real jarayonga mosligini eksperimental ravishda isbotlash mumkin bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Murakkab ko'p komponentli ob'ektlar yoki ko'p mezonli muammolarni ko'rsatish uchun yaxshi tashkil etilgan tizimlar sinfini qo'llashga urinishlar muvaffaqiyatsiz bo'ladi: ular qabul qilib bo'lmaydigan darajada katta vaqtni talab qiladi, amalda amalga oshirib bo'lmaydi va foydalanilgan modellarga mos kelmaydi.

3.