Mavzu: til va jamiyat

Til birliklаri
Nutq birliklаri
fоnеmа	fоn
mоrfеmа	mоrf
lеksеmа	lеks
kоnstruksiya (mоdеl)	so’z shаkli; so’z birikmаsi; gаp; mikrоtеkst, makrоtеkst

Bu birliklаr o’z nаvbаtidа ma’lum vаzifа vа funksiyagа egа, bir-biridаn аmаliy jihаtdаn fаrqlаnаdi. Bа’zаn esа bir-birini to’ldirаdi.

Til vа nutq оrаsidаgi diаlеktik аlоqа vа munоsаbаt hаqidа аytilgаn fikrlаrni quyidаgichа umumlаshtirish mumkin.

Til	Nutq
Umumiylik	Xususiylik
Imkоniyat	Vоqеlik
Tаyyorlik	Hоsilаlik
Mаjburiylik	Iхtiyorilik
Birliklаri chеgаrаlаngаn	Birliklаri chеgаrаlаnmаgаn

Til va nutq munosaqbatlarini umumiy tarzda quyidagicha izohlash mumkin.

Til va nutq o’zaro aloqador hodisalar sifatida e’tirof etilgan. Til ijtimoiy, nutq xususiy hodisa. Tilning butun imkonioyatlari nutqda ifodalanadi. Til va nutqning o’ziga xos jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi.

1. 
   Til- munosabat asosi; nutq munosabat ifodasidir.
   
2. 
   Til jamiyatda shakllangan; nutq esa har bir shaxs faoliyatida namoyon bo’ladi.
   
3. 
   Tilning mavjudlik davri uzoq, ijtimoiy hayot bilan bog’liq; nutqning mavjudlik davri qisqa, u aytilgan paytdagina mavjud.
   
4. 
   Bir shaxs ayni zamonda bir nechs tilga ega bo’la oladi; shaxsning nutqi esa faqat bitta bo’ladi, negaki nutq ma’lum vaqtda va ma’lum makonda yuz beradi.
   
5. 
   Tilning hajmi noaniq, chegaralanmagan; nutqning hajmmi aniq: u dialog, monolog, ayrim matn, kitob ifodalari bo’ladi.
   
6. 
   Til qat’iy, turg’un hodisa; nutq o’zgaruvchan harakatdagi hodisadir.
   

Nutq jarayoni va so’zlash faoliyatini psixologik tilshunosllik o’rganadi. Psixologik tiilshunoslik ham boshqa sohalar qatorida nutqni tiil bilan uzviylikda talqin etadi.

Til ma’lum miqdordagi nutq tovushlarining turli kombinatsiyasi bilan kishilar bir-birlariga bildiradigan so’zlar, grammatik vositalar va ulardan foydalanish qoidaliridan tashlik topgan, degan fikr XIX asrning birinchi yarmidayoq qiyosiy grammatikachilar tomonidan ilgari surildi. Hozir ham tilni shu xilda tasavvur qiladilar.

Ma’lumki, til o’ziga xos strukturaga ega bo’lgan sistemadir. Til bir-birining mavjudligini talab qiladigan, bir-biridan ajralmas holda ikki elementdan tashkil topgan. Bular: A. Leksika, yani lug’at sostavi. B. Grammatika. Ularning har biri nutq tovushlaridan iborat bo’lgan materiyaga ega.
TIL VA TAFAKKUR
Tilshunoslik mantiq fani bilan ham uzviy aloqadordir. Ularning aloqadorlik tamoni shundaki, har ikkisi ham tafakkur bilan bog’lanadi. Chunki tilshunoslikning o’rganish obyekti bo’lgan til tafakkur bilan munosabatdadir. Til kishilarning olam haqidagi bilimlarini, fikrlarini boshqalarga yetkazuvchi va shakllantiruvchi vositadir. Til va tafakkur o’zaro dialektik munosabatda ekan, ularni o’rganuvchi tilshunoslik bilan mantiq o’rtasida ham ama shunday aloqalar mavjud.

Mantiq – tafakkur shakllari qonunlari va usullarini o’rganadi. U inson fikrining aniq, ravshan, ketma-ket va asosli bo’lishini taminlaydi. Shunday ekan, mantiq tilshunoslikning grammatika bo’limi bilan bevosita munosabatdadir. Chunki tushuncha so’z va so’z birikmalari orqali ifodalansa, fikr gap orqali ifodalanadi. Har bir kishi uchun grammatikani bilish qancha zarur bo’lsa, mantiqning shakl va qonunlarni o’zlashtirish ham shunchalik zarurdir.

Mantiq shakllari tushuncha, xulosalar hamma xalqlar uchun umuniy bo’lsa, ularning turli tillarda ifodalanish shakllari turli-tumandir. Shuning uchun ham har bir til boshqasidan farq qiladigan o’z grammatikalariga ega. Bu shuni ko’rsatadiki, mantiq bilan grammatika bir-biri bilan bog’liq,

ular bir-birlarini to’ldiradi.

Tilshunoslikni u yoki bu fanlar sinfiga kiritishda bu fan o’rganadigan obyektining tabiati asos qilib olinadi.

Til kishilarning eng muhim aloqa vositasi, bilimlarni saqlovchi va kelajak avlodga yetkazuvchi vositadir. Ana shu vazifalarini e’tiborga olganda, til-ijtimoiy hodisadir. Chunki u jamiyat uchun xizmat qiladi. Ikkinchidan ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan til muayyan fizik va fiziologik jarayonlar asosida moddiylashadi. Uchunchidan Til va tafakkur o’zaro ajralmasdir. Til fikrni, shakllantiruvchi va ifodalovchi moddiy vositadir. Bu jihatdan til va tafakkur muayyan shaklni o’zida namoyon etadi. Tilshunoslikni ana shu jihatdan mantiq, psixologiya fanlari tizimiga kiritish mumkin bo’ladi. To’rtinchidan til uzliksiz rivojlanib, takomillashib boruvchi hodisadir. Bu jihatdan u jonli organizmga o’xshaydi. Ana shu xususiyatlarini o’rganish jihatidan tilshunoslik biologiya fani bilan umumiy belgilarga ega ekanligini isbotlaydi.

Kishilar odatda bir-birlari bilan til orqali munosabatda bo’ladi. Demak, til va tafakkur chambarchas bog’liq bo’lib, tilsiz fikrni ifodalab bo’lmaganidek, tafakkursiz til o’z ifodasini shakllantira olmaydi.

Fikr tilda voqelashadi, tilda mavjud bo’ladi. Ongingizda paydo bo’ladigan fikrning mohiyatini, mazmunini tashkil etadigan har qanday idrok yoki tasavvur ham faqat so’zlar vositasi orqali voqe bo’ladi.

Til faqat kishilarga xos bo’lganidek, tafakkur ham kishilarga xos bo’lib, bosh miyaning moddiyligi va fiziologik vazifasi bilan bog’liqdir.

Lekin tafakkur bilan tilni aynan bir xil, bir-biriga o’xshash narsa deb tushunish xatodir. Tafakkur – tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks etishining eng yuksak shaklidir. Til esa tafakkurni so’zlar va so’z birikmalari va jumlalar orqali ifolaydi. Til qonunlari bilan tafakkur qonunlari bir-biriga teng kelmaydi. Shuning uchun ham til grammatikaning o’rganish obyekti hisoblansa, tafakkur mantiq ilmining o’rganish ob’yektidir.

Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Taffakkur bilan tilning munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud , o’z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham, tafakkur ham mehnat jarayonida, kishilik jamiyatida shakllangan .

Til birliklari - fonema , morfema, so’z , gap bir butun holda , mantiqiy tushunchalar (his-sezgi , idrok , tafakkur ) bilan uzviy bog’liqdir .