Mavzu: tasviriy san'atning tur va janrlari

Tanlangan asarlar [ tahrir | kodni tahrirlash ]

• 
  "Hosil bo'ladi!"
  
• 
  "Sotsialistik Toshkent" (grafik seriya, 1939-1940)
  
• 
  "qo'rg'oshin"
  
• 
  "Saxali yo'nalishi bo'yicha"
  
• 
  "Uzoq Sharq seriyasi",
  
• 
  “ Alpamish ” xalq dostoni uchun rasmlar
  
• 
  “Qirq qiz” qoraqalpoq dostoni uchun rasmlar
  
• 
  buyuk o‘zbek shoiri tavalludining 500 yilligiga bag‘ishlab Alisher Navoiy asarlariga rasmlar turkumi va portretlari turkumi
  
• 
  oʻzbek adabiyoti klassiklari H.Niyoziy , Gʻ.Gʻulom , F.Yoʻldosh , H.Olimjon portretlari turkumi ( yogʻoch kesish texnikasi )
  

Mukofotlar va unvonlar [ tahrir | kodni tahrirlash ]

• 
  Oʻzbekiston SSR xalq artisti.
  
• 
  2 Mehnat Qizil Bayroq ordeni (18.03.1959 va?)
  
• 
  2 "Shon-sharaf belgisi" ordeni (06.12.1951 ^[2] va?)
  
• 
  medallar
  

1.4 Vladimir Elpidiforovich Kaydalov
O‘zbekiston xalq rassomi Medat Kagarov xotirasiga bag‘ishlangan “Sayyor” ko‘rgazmasi ochildi . Ekspozitsiyada Maestroning rangtasvir va grafik asarlari taqdim etilgan.
Vaqt hayratlanarli darajada tez uchadi. Medat Kagarov so‘nggi safariga jo‘nab ketganiga bir yil bo‘ldi , lekin u doimo o‘z asarlarida bizga qaytib keladi. Bu ko‘rgazma uning ham odamlar (shogirdlari va ijodi muxlislari) qalbida, ham tasviriy san’atda chuqur iz qoldirganini tasdiqlaydi.
U Badiiy akademiyaning akademigi bo‘lib, minnatdor shogirdlari bilan saxovatpeshalik bilan o‘z bilimlarini baham ko‘rar, shu bilan birga, muloqotga oson, kerak bo‘lsa doim yordam beradigan inson edi. Uning asarlarining retrospektiv ekspozitsiyasi galereyaning 3 ta katta zalida namoyish etilgan. Uning rasmlari va grafikalarini ko‘rib, Medat Kagarov qoldirgan meros naqadar ulkan ekaniga amin bo‘lasiz.
Grafika (yun. graphike, grapho — yozaman, chizaman) — tasviriy sanʼat turi. Rasm va rasm sanʼatiga asoslangan, lekin oʻz tasvir va ifoda vositalariga ega boʻlgan bosma badiiy asarlar. "G." termini dastlab xat va xattotlik sanʼati maʼnosida qoʻllangan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridan yangi maʼno kasb etdi, poligrafiya sanoatining rivoji, fotomexanikaning vujudga kelishi bilan G. tasviriy sanʼat turiga aylanadi. Asosiy turlari: dastgohli G. (amaliy ahamiyatga ega boʻlmagan, mustaqil rasm, estamp, lubok), kitob, gazeta-jurnal G.si (illyustratsiya, bosma mahsulotlarni bezash, ularni shakllantirish), amaliy grafika (sanoat G.si, pochta markalari, ekslibris), plakat. Ifoda vositalari: kontur chiziq, shtrix, dog (qora, rangdor), varaq zamini (koʻpincha oq qogʻoz). G.ning uslubiy vositalari turli-tuman: naturaga qarab tez chiziladigan xomaki chizgilar, etyud, eskizlardan tortib, to puxta oʻylab, mulohaza yuritib ishlanadigan kompozitsiyalar (biror xrlat, manzara tasvirlangan; bezak maqsadiga xizmat qiladigan; shrift kompozitsiyalari)gacha. G. asarlari, mahsulotlari tez tayyorlash imkoni, sikl va turkumlar yaratish mumkinligi, tashviqot va targʻibotga mosligi va boshqa Uni tasviriy sanʼatning eng ommaviy muhim sohasiga aylantirdi. Texnikasi jihatidan G. 2 turga ajratiladi: qoʻlda chiziladigan rasm va matbaada chop qilinadigan, koʻp nusxada nashr etiladigan bosma mahsulotlar (gravyura, litografiya, monotipiya va shahri k.). Rangtasvir bilan G. chegarasidagi akvarel, guash, pastel rang-tasvirga ham, G.ga ham mansub boʻlishi mumkin. Birinchisining tarixi juda qad. boʻlib ibtidoiy odamlar gʻor devorlariga, qoyatoshlarga chizib qoldirgan ibtidoiy sanʼat namunalaridan boshlanadi. Ikkinchisi, asosan, poligrafiya rivoji bilan bogʻliq, lekin poligrafiya sanoati vujudga kelishidan ancha oldin ham Xitoyda 6—7-asrlar (Yevropada 14—15-asrlar)da gravyura ishlangan. Litografiya esa 19-asrdagina vujudga keldi.
G. ishlatiladigan asosiy sohalardan biri kitob boʻlib, oʻrta asrlarda vujudga kelgan xattotlik va kitob yaratish ishining sanʼatga aylanishi, qoʻlyozma kitoblarni yozish va bezash sanʼat turi sifatida rivojlanishi oqibatida miniatyura sanʼati rivojlangan, uning turli-tuman maktablari vujudga kelgan. Jahonning eng yirik muzeylarida jozibador bezatilgan qoʻlyozma kitob namunalari saklanadi. Rassomning kitob yaratish jarayonidagi mehnati, ayniqsa, poligrafiya sanoati vujudga kelganidan keyin katta ahamiyat kasb etdi, kitob mazmunini kitobxon koʻz oʻngida gavdalantirishda xizmat qiladigan rasmlarni endi fotografiya imkoniyatlaridan foydalanib koʻplab nusxalarda nashr qilish imkoni tugʻildi. Shunday kilib, kitob G.si va plakat kishilarga maʼnaviy taʼsir koʻrsatishning kuchli quroliga aylandi. Rassom rasmdan tashkari kitobning muqovasi, sarvaragʻini be-zaydi, turli bezak unsurlarini yaratadi, kitobning shriftini belgilab beradi. Sanoatning barcha tarmoqlarining rivoji mahsulotlar reklamasidan tortib yorliq, mahsulot joylanadigan bezakli qutichalar, oʻrov materiallari va shahri k.ni yaratishni taqozo etdi, grafik rassomlarning G. turlari boʻyicha ixtisoslashuvlarini talab qildi.
Kitob G.si va u bilan bogʻliq dastgohli G. jadal rivojlandi. Bu sohada yirik rassomlar ijod qilgan: Germaniyada A. Dyurer, L. Kranax, G. Golbeyn Kichkina, K. Kolvits; Italiyada J. Piranezi; Niderlandiyada L. Leydenskiy; Gollandiyada Rembrandt; Flandriyada P. P. Rubens; FransiyadaJ. Kallo, O. Domye; Ispaniyada F. Goyya; Rossiyada A. Zubov, A. Venesianov, O. Kiprenskiy, I. Shishkin, V. Serov va boshqa
20-asr jahon G.sining yetuk namoyandalari: P. Pikasso, J. Effel (Fransiya); R. Guttuzo, G.Mukchi (Italiya); F. Mazerel (Belgiya); X. Bidstrup (Daniya); R. Kent (AQSH); G. va L. Grunding , O. Nagel. V. Klemke (Germaniya); T. Kulisevich, Yu. Mroshchik (Polsha); D. Moor, V. Deni, V. Favorskiy, A. OstroumovaLebedeva, Kukrinikslar (Rossiya) va boshqa
Oʻzbekistonda G. 20-asrda shakllandi va rivojlandi. Rassomlar I. Ikromov, V. Kaydalov, L. Abdullayev, T. Muhamedov, K. Nazarovlar kitob bezaklari, Q. Basharov ilk kitob suratlari va ajoyib linogravyura asarlari bilan oʻzbek tasviriy sanʼati taraqqiyotiga katta hissa qoʻshdilar va oʻzbek G.si maktabining vujudga kelishiga zamin yaratdilar.
20-asrning oxirgi choragida ijodkorlar safiga M. Kagarov, L. Ibrohimov, M. Sodikrv, A. Mamajonov, A. Bobrov, V. Apuxtin, F. Basharova, A. Li, G. Li kabi rassomlarning kelib qoʻshilishi G.ni ham badiiy mahorat, x.am mavzu jihatdan boyishini taʼminladi. Oʻzbek grafikachilari G.ning barcha sohalari (akvarel, litografiya, ksilografiya va boshqalar)da samarali ijod qilib, mavzu jihatdan rang-barang (tarix, zamonaviylik, ekologiya va boshqalar) asarlar yaratmoqdalar, jahon va oʻzbek mumtoz adabiyotiga, Sharqning buyuk arboblari, yozuvchi va olimlari siimolariga murojaat qilmoqdalar.
Tursunali Qoʻziyev.
Sharqiy Madonna. M. Kagarov. 2008 yil
Medat Kagarov shunchaki ishlamaydigan Xudodan kelgan rassom edi. U yaratgan, yaratgan. Grafika, rasm u uchun nafaqat turli xil san'at turlari edi. Ular u uchun u odamlarga olib kelgan ezgulik, sevgi, bilim g'oyalarini ifodalash uchun o'ziga xos universal til edi. U yog‘och, toshbosma va linogravyura texnikasini yaxshi bilgan sanoqli grafik rassomlardan biri edi. Bugungi kunda ushbu grafik uslublar deyarli yo'q bo'lib ketdi. U zargarlik grafik mahoratini, badiiy umumlashtirish tajribasini talab qiladigan noyob ekslibris ustasi edi. Bugungi kunda ushbu grafik janri ham deyarli mavjud emas ...
Ushbu ko'rgazma biz bu buyuk rassom uchun qila oladigan ishimizning kichik bir qismidir.
Ko'rgazma uchun press-relizdan.
Bugun men uning Medat Kagarov tomonidan yaratilgan shoh asarlarining kichik qismini ko'rsataman. Ushbu rasmlarning ba'zilari 2008 yilda nashr etilgan katalogga kiritilgan.
Tarixiy janrda ishlangan suratlar orqali biz uzoq o`tmishda bo`lib o`tgan voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar, xalqlarning turmush madaniyati bilan tanishamiz. Tarixiy janrning ko`rinishlaridan biri jang (botal) manzaralaridir.
Botal janr – «botal» fransuzcha so`z bo`lib, «jang», «urush» ma`nosini bildiradi. U jang manzaralarini o`zida aks ettiradi. Bu janrda jang va harbiy yurishlar manzarasi asosiy o`rinni egallaydi. Botalist – rassomlarning asarlarida jangchi obrazi, uning qahramonligi, mardligi jasorati hamda o`z ona Vataniga bo`lgan cheksiz muhabbati ifodalanadi. Leonardo da Vinchi, M. B. Grekov,
G.K. Saviskiy, A.A.Deyneka, V.V.Volkov va boshqalar ana shunday musavvirlardandir.
Animalistik – janr o`zgacha tasviriy san`at turidir. U lotincha «anima», «hayvonot olami» degan ma`noni bildiradi. Animalistik rassom hayvonot dunyosiga zo`r qiziqish, sevgi va mahorat bilan yondoshadi.
Hayvonot dunyosi ibtidoiy odamlar hayotida kata ahamiyatga ega bo`lgan. O`sha davrda ular g`orlarning devorlariga kiyik, qo`tos, mamontlarning suratlarini chizganlar.
Qadimgi Yaponiya va Xitoyda hayvonlarning tasvirlari dekorativ naqshlar tuzishda hamda monumental kompozisiyalar yaratishda asosiy hisoblangan, XYI asrga kelib hayvonot olami anatomiyasini buyuk musavvirlar Leonardo da Vinchi va A. Dyurerlar ishladilar.
Keksa haykaltarosh va grafik musavvir V.A. Vatagin o`zining asarlarida to`rt oyoqli do`stlarini haqqoniy va ishonchli tasvirlaydi.
Mashg`ulot rahbari o`quvchilarga nazariy bilim berish jarayonida mazmuniy to`liq ochib berishi uchun jonli nutq orqali
so`zlash bilan birga musavvirlar asarlaridan surat – lavhalar, adabiyotlar, kino va diafilmlar va slaydalardan unumli foydalanishi maqsadga muvofiqdir.
Maishiy janr: tasviriy san`atda bu janrdagi asarlar kishilarning kundalik hayotini, turli voqealarni o`zida mujas samlashtiradi. Aksariyat rangtasvirda aks etuvchi maishiy janr ilk bor XYII asrda yashab ijod etgan Golland rassomlari-Piter de Xox, Ostade, Sten, Terborx, Vermer kabilar ijodida namoyon bo`ladi.
Realistik rassomlardan P. Fedotov, V. Perov, V. Maksimov, V. Makovskiy,K.Saviskiy, I. Repin kabilar maishiy janrning taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar. O`zbek rassom laridan R. Ahmedov, M. Saidov Z. Inog`omov, R. Choriyev, G`. Abdurahmonovlar ham shu janrda barakali ijod etib keldilar.
Rang tuslarining nomlari va ranglar gammasi xarakteristikasi: Iliq va sovuq ranglar.
Rangtasvir mashg`ulotlarida ranglar bilan ishlashda talabalarni ko`pchilik hollarda qiynab qo`yadigan narsa ranglarning o`zbekcha nomlarini yaxshi bilmaslikdir.
Talabalarga rangtasvir mashg`ulotlarini olib borish uchun bo`lajak tasviriy san`at o`qituvchisi rangtasvir asoslarini puxta egallash va rangshunoslik nazariyasini mukammal bilishi shart. Shuning bilan birga realistik rangtasvirning nazariy asoslari ilmini o`zlashtirish va amaliy mashq qilish natijasida savodli rangda ifoda yo`llarini o`rganish mumkin. Bu hol, ayniqsa, natyurmort ishlashda, uning ranglari to`g`risida so`z yuritganda ko`zga yaqqol tashlanadi. Ma`lumki bo`yoqlarning 150 dan ortiq ruscha tuslari mavjud.
Ma`lumki tasviriy san`atning barcha turlarida rang muhim rol o`ynaydi. Rang gammasi deganda tasvirlarni ishlash jarayonida qo`llanadigan tus va ranglarning o`zaro muvofiq kelishini tushunamiz. Bu holatni quyidagi jonli misol bilan izohlasak o`rinlidir, masalan, musiqa san`atidagi ovozlar ma`lum notalar yordamida belgilanadi va foydalaniladi. Ular o`z holicha alohida-alohida, bir-biri bilan uyg`unlashtirilmay chalinsa ma`nosiz uzuq-yuluq ovozlardan iborat bo`lib qoladi.
Agar ma`lum bandlikda va tartibda uyg`unlashtirib chalinsa yoqimli bo`lib eshitiladi.
Ma`noli tasavvurlar zavq
berish qudratiga ega bo`ladi. Ular
ning sifati ovozlari o`rtasida-
gi vaqt masofasi, ovozlar yo`g`on
-ingichkaligiga ham bog`liq. Rang-
tasvirlarini shlash jarayonida
ham xuddi keltirgan misolimiz
kabidir, ya`ni har bir rang va tus
ning o`z yorqinligi va to`q- ochligi
mavjud.Ularni nechog`lik bir-biri
ga mosini topib, o`zaro muvofiq
tarzda qo`llasak shunchalik tasvir
sifatida aksini beradi, ma`no
tashish quvvatiga ega bo`ladi. Agar bo`yoqlarni tasvir ob`yektiga zid holda birini juda yorqin, boshqasini nursiz qilib o`zaro bog`liqligiga moslamay ishlatsak, rangtasvir ma`nosiz va ta`sirsiz chiqib qoladi. Ranglarning yorqinlik kuchi va to`q-ochligi xuddi tabiatdagidek qilib olish va tasvirlashda qo`llash juda qiyin. Shu sababdan ham ular ochroq yoki to`qroq gammalarda tasvir ob`yektlariga mos tarzda, ma`lum nisbatlarda qilib olinadi. Mo`ljaldagi olingan gammaga moslab tasvirning eng to`q va eng och qismlari darajasi belgilab olinadi. Shunda ishlangan tasvirlar yaxlitlik, qiziqarlilik kasb etadi, ta`sirchan chiqadi.
Har bir narsa va xodisa tasvir etilar ekan, uni xuddi aslidagidek qilib aks ettirish mumkin emas. Buni ko`pchilik san`at nazariyotchilari va rassomlar, amaliyotchilar doimo ta`kidlab keladilar. Zero, tabiatni tasvirlash undan olingan tasuvvurning qay darajadaligiga bog`liq muhimi tabiat ko`rinishi realligi tasavvurini obrazli tarzda ifoda etsa ishonarli bo`lsa shuning o`zi kifoya, o`zbek rassomlari ichida ham rangga juda e`tiborli munosabatta bo`ladigan, uning go`zal uyg`unligini ifodalab bera oladiganlari ko`p. Bunday usta, mahorat egalari mo`yqalam sohiblaridan M.Nabiyev, R.Axmedov, R.Choriyev, B.Burmakin, B.Boboyev, J.Umarbekov, A.Mirzayev, A.Ikromjonov, M.Toshmurodov, A.Nuriddinov, O.Qozoqov va boshqalarning nomlarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Ularning ko`plab ajoyib asarlari fikrimizni tasdiqlab turibdi.
Ma`lumki, tasvir ishlashni rang vositasida ishlash jarayonida atrof-muhit holati muhim ahamiyatga ega. Chunki chizilayotgan ob`yektga yorug`lik manbai atrofidagi boshqa buyumlarni ta`siri kuzatiladi. Ular
o`z rangi, tusi bilan o`zaro muvofiq yoki nomuvofiq bo`lishi mumkin. Rassom ana shunday o`zgarishlarni chuqur anglab, tahlil qilib, so`ng ifoda etishi kerak. Aks holda tasvir jonsiz, ta`sirsiz chiqib qoladi, o`rganayotganlar uchun bunday holatlarni hisobga olib tasvirlashda natyurmortlar juda qo`l keladi. Chunki unda buyumlardagi soya, teri, shu`lalar, rang tuslarining o`yini ifodaviyligi yaqqol ko`rinib turadi. Ular tasvir shaklini, yorqinligini, yaxlitligini ko`rsatishda xizmat kiladi. Natyurmortni qanday xonada qo`yilganligini ham uning yorug` yoki qorong`iligi nur derazadan qay holatda va burchak ostida tushayotgani xam muhim ahamiyat kasb etadi. Shu`la («blik») va rangli shu`la («refleks») natyurmortdagi deyarli barcha predmetlarda aks etib turadi. Ayniqsa, yaltiroq sirtli narsalar sathida bu yaxshi sezilib turadi. Chunki ular yorug`likni yutmaydi, balki yog`dulanib qaytaradi. Nurni o`zida sindirib yuboradigan sirtli narsalarda aks shu`lalarni ba`zan sezib olish qiyinroq bo`ladi. Ammo ularni talaba ilg`ab olishini va tasvirlashni
doimo mashq qilishi kerak. Buning uchun xar bir o`rganuvchi yosh rassom o`z bilimini ham nazariy, ham amaliy jixatlarini kitob qo`llanmalaridan o`qib rangtasvir namunalarini muzey va ko`rgazma zallarida ko`rish mumkin.
Rangtasvir asarlarini yaratishda, qalamtasvirning ahamiyati

Rangtasvirning ilmiy negizini rangshunoslik fani tashkil qiladi. Rangshunoslik bo`lg`usi rassomlarga ranglarni tabiatda hosil bo`lishi va tarqalishi masalalarini ularning atrof-muhit ta`sirida o`zgarib ko`rinishini, bo`yoqlarini tayyorlash va ulardan foydalanish yo`llarini o`rgatadi.

O`rta Osiyoda ranglar xaqidagi ta`limot qadimdan kitob miniatyurasi, naqqoshlik, devorlarga freska, panolar ishlash bilan bog`liq holda rivojlanib kelgan. Chunki musavvirlik hunari rang tanlash va ularni tayyorlay bilishni talab etadi. Shuning uchun har bir shogird, avvalo, rang tayyorlash sirlarini va shu ishiga bog`liq kimyoviy jarayonlarni o`rgangan bo`lish kerak.
Ranglarni tabiatda qanday xosil bo`lishi va tarqalish hodisalari qadimdan olimlar va rassomlarning diqqatini tortgan. Uyg`onish davri buyuk rassomlari va nazariyachilari Mon Battista Alberti, Leonardo da Vinchi va boshqalar rangtasvir haqidagi asarlarida ranglarning xususiyatlari haqida yozganlar.
Atoqli va mashhur olimlar Nyuton, Lomonosov, Gelmgolslar ranglarning mohiyatini ilmiy asosda tekshirganlar. Issak Nton qator tajribalar o`tkazib, oq yorug`likning ko`p rangli ekanligini isbotlagan, ekranda spektor ranglarni hosil qilgan. Buning uchun Nyuton quyoshning oq yorug`ligini derazadagi qora pardaning ingichka tirqishidan o`tkazgan va yo`liga uch qirrali prizma qo`ygan, natijada ekranda har xil ranglardan iborat keng yorug`lik dastasi ko`rilgan.
Ekranda ko`ringan ranglar
spektr ranglar bo`lib, ular
quyidagicha joylashgan edi:
qizil, zarg`aldoq, sariq, yashil,
zangori, ko`k va binafsha rang
maxsus asbob - spektroskop
yordamida ko`plab aniq va rav-
shan spektrlarni hosil qilishi
mumkin.
Oq yorug`lik aslida murak
kab bo`lib, rangdorlik jihati
dan shunchalik turli- tumanki,
bir rangdan ikkinchisiga o`tish
da yana bir qator rang tuslari
seziladi. Spektr ranglarni
yomg`ir yog`ib o`tgandan keyin osmonda paydo bo`ladigan kamalakda, favvoralardan otilayotgan suv zarralarida kuzatish mumkin. Spektr ranglarni qayta bir joyga to`plansa, oq yorug`lik hosil bo`ladi. Nyuton ranglarni fizika fani nuqtai nazaridan o`rgangan bo`lsa, nemis shoiri va san`atshunos I.V.Gyotenni ko`proq ranglarni kishi organizmiga ko`rsatadigan ta`siri qiziqtirgan. Gyote «ranglar haqidagi ta`limot» nomli asarida ranglarni iliq va sovuq tuslarga ajratib, iliq (sarg`ish-qizil) ranglar kishida kayfu-chog`lik tuyg`usini, sovuq (havorang-yashil) ranglar esa ma`yuslik tuyg`usini uyg`otishi haqida yozgan.
XIX asrda nemis tabiatshunos olimi G.L.Gelmgals rangshunoslik nazariyasida muxim yangilik yaratgan. Ko`p yillik tajribalari asosida xromatik ranglarni uchta asosiy alomati-rang toni (nomi), rangning och-to`qligi va to`yinganligi asosida turkumlash kerakligini ko`rsatgan.
Rang muammolarini o`rganishga yapon olimlari hamisha jiddiy qarashgan. Hozir ham dunyoda yagona bo`lgan Tokio rang institutida inson qalbiga ta`sir etadigan tabiat Hodisasi-rang atroflicha o`rganiladi.
Ranglarning nomini ifodalovchi, ya`ni ularni birinchi qizil, ikkinchisini ko`k, uchinchisini binafsha va hokazo deb atalishiga asos bo`lgan belgisi rang toni deyiladi. Biroq xromatik rangga ozroq kulrang qo`shsak, uning sho`xchangligi pasayib, nursizlanadi. Bu hol rangning kam to`yinganligi, ya`ni uning tarkibidan sof bo`yoqning kamayganligidan darak beradi.
Demak, rangning to`yinganligi deganda, uning kulrangga nisbatan rangdorlik darajasini , tozaligini tushunish kerak.
Yuqorida aytilganlardan ma`lum bo`ladiki, xromatik ranglar bir-biridan uchta asosiy xossasi-rang toni (rangning o`zi), rangni och-to`qligi va to`yinganligi bilan farq qilar ekan. Spektrni sinchiklab kuzatsak, uning eng chekkasidagi qizil va binafsha ranglar orasida o`xshashlik alomatlarini sezamiz. Ikkala rang bir-biriga qo`shilsa, ularning oralig`ida qirmizi ranglar hosil bo`ladi. Bu hosil bo`lgan rangni qizil rang bilan binafsha rangning o`rtasida joylashtirib spektr tutashtirilsa, xalqa kelib chiqadi. Buni rangshunoslikda ranglar doirasi deb yuritiladi. Ranglar doirasidan qizil, qizg`ish zarg`aldoq, sariq, sarg`ish yashil, yashiltab zangori havorang, ko`kimtir havorang, ko`k, ko`kimtir binafsha, qirmizi ranglarning har xil tuslari ko`rinadi.
Ranglar doirasida rang tuslari juda ko`p bo`lishi mumkin. Lekin ko`zlarimiz ularni 150 taga yaqinini ajratishga qodir. Ranglarning doira bo`ylab joylashish tartibi muayyan saqlanadi. Rang doirasi ikki teng bo`lakka bo`linsa, birinchi yarmida qizil, zarg`aldoq, sarg`ish yashil (pistoqi) ranglar, ikkinchi yarmida esa yashil havo rang, feruza, zangori ko`k binafsha ranglar joylashadi. Doiraning birinchi yarmidagilar iliq ranglar, ikkinchi yarmidagilar esa sovuq ranglardir. Bunday nomlanishiga sabab-qizil, sariq ranglar olovni, qizigan temirni , cho`g`ni eslatsa, xavo rang, zangori, yashil ko`klar esa muzning, suvning rangini eslatadi. Bu farqlanish nisbiy bo`lib, xar qanday iliq ham o`ziga nisbatan iliqroq rang yonida sovuq bo`lib ko`rinishi va aksincha, sovuq rang o`zidan sovuqroq rang yonida iliqroq tuyulishi mumkin.
Kimyo fani bo`yoqlarning topilishiga, moddalarni kimyoviy usulda qo`shib, bo`yoqlarning reseptlarini aniqlashga yordam beradi. Buyoqlar asosan ikki xil yo`l bilan tayyorlanadi. Buyoqlarning nomlari ko`pincha, qazilmadan qazib olingan joyning nomi bilan ajralib kelinadi.
Masalan, buyoqlardan neopolitan sarig`ini olsak, bu sarg`ish malla rang bo`yoq Italiyaning Neapol shaxri atrofidagi tog`lardan vulqon bilan otilib chiqqan moddadan tayyorlanadi. Xalilovka oxrasi-oltin tusli bo`yoq bo`lib, Uralda Orenburg rayonida Xalilovka qishlog`ida olinadi. Hind sarig`i-to`q sariq bo`yoq, Hindistonning Bengaliya shtatida o`sadigan xurmo daraxti yaprog`idan tayyorlanadi. Yana ayrim yorqin qizil bo`yoqlarni kichkina jonivorlardan-dub daraxtida yashovchi qo`ng`izcha (kattaligi 2-8 mm). Shimoliy Amerikada yashovchi qizil chuvalchangdan tayyorlanadi.
Tasviriy san`atda uning rangtasvir va grafika tushunchalari mavjud bo`lib, ular bir-biridan ishlanish yo`llari hamda uslublari, tasviriy vositalari bilan farqlanib turadi. Rang inson hayotida muhim rol uynaydi. U turli vaziyatlarda odamga har xil ta`sir etadi. Shuning uchun biz ayrim paytlarda ranglarni “quvonchli” va kayfiyatimizni tushkunligini ifoda etishi mumkin bo`lgan “xira” deb atashimiz bejiz emas. Inson qadimgi paytlardanoq rangning ana shunday xususiyatlarini hisobga olib, o`z faoliyatida unumli foydalanib kelganligi ma`lum. Ayniqsa, shunday vosita sifatida rassomlar undan ustalik bilan foydalanganlar. Asarlariga har xil ranglar bilan jilo berib, odamlar kayfiyatiga turlicha ta`sir etib fikrlar uyg`otadigan tasvirlar yaratishga erishganlar. Shuning uchun tasviriy san`atning juda ko`p turlari va janrlarida rang hamda uni ishlata bilish juda katta ahamiyatga egadir. Ammo u qalamtasvirning muhim ekanligi bilan quvvatli ekanligi ma`lum haqiqatlardan eng asosiysi desak to`g`ri bo`ladi. Shuning uchun qadimdan qalamtasvir chizishga rangtasvirning asosi sifatida karash shakllangan. Ammo rang hususiyatlarini yaxshi bilish har bir tasvir chizishni o`rganuvchi uchun juda ahamiyatlidir.
Maktab fizika kursidan ma`lumki, ranglarning deyarli hammasi spektrning asosiy uch rangini qo`shish orqali olinadi. Ular qizil, sariq, zargori ranglardir. Bular asosiy ranglar deb ataladi. Asosiy ranglarni qo`shish orqali qo`shimcha ranglar olinadi. Masalan ,qizil va zangorini qo`shish orqali binafsha, qizil va sariqni qo`shish orqali zarg`aldoq, sariq va zangorini qo`shish orqali esa yashil ranglarni hosil qilish mumkin. Ranglar tabiattan ikki xil xususiyati: iliq va sovuq bo`ladi. Iliq ranglar qatoriga qizil ,sariq zarg`aldoq va ularga yashil ranglar, sovuq ranglar qatoriga yashil, zangori, binafsha va ularga yaqin bo`lgan ranglar kiradi. Shuningdek axromatik ranglardir. Qolgan ranglarning hammasi xromatik ranglardir. Axromatik ranglar bir biridan faqat och-to`qligi bilan farq qiladi . Masalan, oq, kul rang, qora, qoraroq, juda qora va boshqalar . Xromatik ranglar esa bir–biridan rang tusi ya`ni -qizil, sariq , ko`k, yashil, jigar rang va hakozo . Och-to`qligi ya`ni och qizil, to`q sariq, to`q qizil, och sariq va to`yinganligi ya`ni yorqin, xiraligi bilan farq qiladi. Rang doirasida qarama-qarshi joylashgan ranglar “kontrast”ranglar deb ataladi. Kontrast ranglar bir-biridan keskin farq qilib, biri ikkinchisini yanada yorqin qilib ko`rsatadi. Masalan, yashil rang fonida qizil rang juda yorqin bo`lib ko`rinadi va aksincha qizil rang fonida yashil rang ancha yorqinlashadi. Rang bilan ishlashda rang garmoniyasini, ya`ni ranglar uyg`unligini, bilish katta ahamiyatga ega.
Narsa va hodisalarni tasvirlashda moy bo`yoq, tempera, akvarel, guash kabi bo`yoqlar ishlatiladi. Narsalarni bo`yoq yordamida tasvirlash ancha murakkab jarayon bo`lib, kishidan ranglarning xususiyatlarini va ularni samarali, o`quvli tarzda ishlatish usullari texnikasini bilishni taqozo etadi Buyoqlar yordamida narsaning hajmi, fakturasi va fazoviy holatini tasvirlash rangtasvirlashning asosini tashkil etadi. Har bir narsani chizuvchi tasvirlar ekan u ranglarga jiddiy e`tiborini qaratish kerak. Ana shunda rangning tabiatdagi ko`rinishi farqli ekanligini bilib olish mumkin. Chunki narsaning rangi bizdan uzoq yaqinligiga qarab o`zgarib ko`rinadi. Buning sababi esa havo, atrof-muhitning predmet ko`rinishiga ta`siridandir. Qog`oz sathida ranglar munosabatlarini to`g`ri nisbatlarda topib ishlatish rangtasvirning haqqoniy aks etishda muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan eng muhimi deb hisoblasak o`rinlidir. Akvarel bo`yog`ida ishlash ham o`z navbatida jiddiy o`qib o`rganishni, qattiq mashq qilishni talab etuvchi mashg`ulotdir. Ishning nazariy qismi amaliyot bilan bir paytda puxta o`rganib borishni taqozo etadi.Arxomatik ranglardan boshqa barcha ranglar, ya`ni biror rang tusiga ega bo`lgan ranglar xromatik ranglarga kiradi.Quyosh spektirining barcha ranglari hamda ularning bir birlari bilan aralashtiruvidan hosil bo`lgan xamma ranglar jumlasidandir. Shuningdek, oq rang bilan rang tuslari ham xromatik ranglar jumlasiga kiradi.
Xromatik ranglar axromatik ranglardan farqli o`laroq, faqatgina yorug`lik kuchlari bilan emas, balki nomlari, tuslari jihatidan xam ajralib turadi. Masalan, sariq rang qizil rangdan ham yorug`lik kuchi bilan, ham rangining tusi bilan keskin farq qiladi. Har bir xromatik rang uchta xossaga rang tusiga , rang yorug`ligiga (bunda kam yoki ko`p yorqinlik ko`zda tutiladi), rang to`yinganligiga (bunda kam yoki ko`p yorqinlik ko`zda tutiladi ), rang to`yinganligiga (rang quyuqlilgiga )ega bo`ladi. Har bir xromatik rang ana shu uchta xossaga ko`ra bir -biridan farqlanadi.
Rang tusi ranglarning to`lqin uzunligiga qarab belgilanadi. Rangning bu xossasiga ko`ra biz ko`z orqali qizil , sariq, zangori va boshqa spektral ranglarni ko`ramiz hamda idrok kilamiz. Lekin rang tuslari ularga qo`yiladigan rang nomlariga qaraganda ancha ko`pdir. Agar biror rangga tusining to`lqinlar uzunligi o`zgarmaydi. Chunki oq rang qo`shilganda faqatgina rang yorqinligi o`zgaradi va qaytarish kaeffisenti bilan ifodalanadi. Yorqinlikni aniq o`lcham uchun fotometr degan asbobdan foydalaniladi. Rang tuslari spektor
ranglariga kanchalik yaqinlashsa, ularning yorqinligi shunchalik yaxshi buladi
XIX asrda O‘rta Osiyoda Tasviriy san’at, Toshkеnt, Samarqand, Buxoro va Qo‘qon miniaturachilari ijodiyoti o‘zini namoyon qildi. Ma’lumki, XIX asr ma’rifatparvari, shoir, faylasuf, hattob, falakiyotchi Ahmad Donish (1827-1897) yana musavvir istе’dodiga ega edi. Uning bizgacha yetib kеlgan rasmlari: Abduqodir Bеdilning “To‘rt unsur” qo‘lyozma asariga bag‘ishlab chizilgan “Shoir va rassom” miniaturasi hamda shahar mirshabini aks ettirgan satirik miniaturasi bundan dalolat bеradi. U chizgan miniaturalar nihoyasiga yetkazilgan mukammal rasm, o‘rniga qo‘yilgan bo‘yoqlar, aniq-ravon kontr chiziqlari, uning grafik dastxati bilan ajralib turadi. Ahmad Donishning shogirdi Abdulxoliq Mahmud ham qurt-qumursqalar va gullarni mahorat bilan aks ettirgan rassom sifatida tanilgan.
Toshkеntlik To‘xta Sodiq Xo‘jayev o‘z qo‘li bilan, biron-bir haykaltaroshlik asboblari va kеsiklarisiz, oddiy qalamtarashda o‘yib ishlagan ot va kiyik haykalchalarining.
1886 yildayoq Turkiston ko‘rgazmasida namoyish etilganligi O‘rta Osiyo xalqlarining borliqni badiiy tasvirda aks ettirishga intilishlaridan dalolat bеradi. Ana shu ko‘rgazmada Toshkеntlik kosiblar tomonidan bajarilgan uylarning: ganchdan yasalgan ikki qavatli yevropa uslubidagi uy va nihoyatda mahorat bilan haqiqiysiga o‘xshatib yasalgan ikkita o‘zbеk uyi modеllari ham namoyish etilgan edi.
Taniqli o‘zbеk ganchkor usta Toshpo‘lat Arslonqulov (1882-1962) Toshkеntdagi harbiy kеngash (Ofitsеrlar uyi) binosida fotosuratlardan foydalangan holda A.V.Suvorov va M.I.Kutuzovlarning portrеtlari tushurilgan barеlyef-mеdalonlarini ganchdan yasadi.
1915 yilda Toshkеnt litografiyasi “Go‘r o‘g‘li” epik dostonini rassom Sirojiddin Maxsum Siddiqiyning illustarsiyalari bilan chop etdi. Bu 19 asr oxirlari va 20 asr boshlarida ijodiyoti bosmaxona nashri bilan bog‘liq bo‘lgan yagona o‘zbеk rassomidir.
XIX asrning 70-yillarida va XX asr boshlarida Turkiston tasviriy san’atida rus rassomlarining, asosan Pеtеrburg badiiy akadеmiyasi tarbiyalanuvchilarining asarlari o‘rin olgan. Ularning ijodiyoti O‘rta Osiyo tarixi va o‘sha davrini, tabiati va turmushini aks ettirgan.
V.V.Vеrеshchagin o‘z ijodiyotida Turkiston hayoti va maishiy turmushini aks ettirgan birinchi va nufuzli rassom edi. Uning Turkiston mavzusidagi rasmlari ko‘pgina mamlakatlar va xalqlar uchun ushbu o‘lkani chinakamiga badiiy kashf etdi. Turkiston turkumida rassom o‘lkada madaniy va maishiy turmush tarzini insonparvarlik ruhi singdirilgan yaxlit va ko‘p qirrali kartinalarida aks ettirildi. U o‘zining qator asarlarida yuksak qurilish madaniyati va O‘rta Osiyo mе’morlari hamda xalq hunarmadlarining ajoyib bеzak mahoratini namoyon etgan.
XX asr boshlarida Turkistonda o‘rta o‘quv yurtlarida rasm va chizmachilikdan dars bеradigan o‘qituvchi-rassomlarning paydo bo‘lganligi holati o‘lkada tasviriy san’at va tasviriy savodxondlikning dastlabki kurtaklari nish ura boshlaganidan dalolat bеrganini ta’kidlash mumkin. Bu esa Turkistonda badiiy muhitning qaror topishiga ko‘maklashgan.
Toshkеntlik mashhur manzarachi Sеrgеy Pеtrovich YUdin (1858-1933) Tеmir yo‘l ishchilarining tеatr to‘garagiga rahbarlik qilgan, shuningdеk Toshkеntdagi havaskor tеatrlar uchun dеkoratsiyalar chizgan. U Pеtеrburg Badiiy akadеmiyani tugatganidan so‘ng 1902 yilda Toshkеntga kеladi. S.YUdin – quyoshli plеner etudlar ustasidir. Ananaviy manzara rang tasvir uslubida chizilgan manzara kartinalari bilan nihoyatda shuhrat qozondi. S.YUdinning 1910 yilda yaratilgan “Qish oqshomi” manzarasida rassomning tabiat bilan bеvosita jonli muloqotini hamda musaffo istiqbolni aks ettirishda zo‘r mahoratini his etish mumkin. Uning tog‘ va vodiydagi manzaralarida kеng makon, yorug‘lik va ko‘lanka o‘yini nihoyatda yaqqol va yorqin aks ettirilgan.
Samarqandlik Lеonard Lеonardovich Bure (1887-1943) yoshligidanoq rang-tasvirga qiziqish bildirgan. 1904 yilda u Moskvaga jo‘nab kеtib, u yerda rang-tasvirni o‘rgandi, so‘ngra Pеtеrburgdagi badiiy akadеmiyada o‘qishni davom ettirdi. Ma’lumot olganidan so‘ng u ona yurtiga qaytib, ijod qilish bilan birga umrining oxiriga qadar Samarqand rassomchilik bilim yurtida dars bеrdi.
Bure manzara rang-tasvirida naturadan etudlar chizish bilan chеklanib qoldi. Uning mе’morchilik manzaralari bo‘yoqlarning haqqoniyligi, ranglarni nafis his etishi bilan ajralib turar edi. Bure mе’moriy yodgorlikka doir nuqtai nazarni tanlashda bir qolipga tushib qolmaslikka harakat qildi, doimo yangi qirralarni izlab topdi. Kollеksiyada uchta mе’moriy manzara: 1907 yildagi “Labihovuz”, 1910 yildagi “Madrasa hovlisi” va o‘tgan yili galеrеyaga olingan 1929 yilgi “Samarqand” kartinalari mavjud bo‘lib, rassom ularni o‘zining sеvimli shaharlari – Buxoro va Samarqandda chizgan.
O‘zbеkistondagi eng mashhur rassomlardan biri, rang-tavsir ustasi va shoir Alеksandr Nikolayevich Volkov (1886-1957)ning hayoti va ijodi Farg‘ona bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘zbеkiston xalq rassomi Farg‘ona shahrida tug‘ilgan, Pеtеrburg badiiy akadеmiyasida o‘qigan, Toshkеntdagi rassomchilik tеxnikumida dars bеrgan.
A.Volkov rus rassomlarining ananalariga rioya qilgan bo‘lsada, Fransuz kubistlarining tajribasini ham o‘zlashtirgan. U rang-tasvirda o‘z uslubini axtarib topish g‘oyasi bilan yashadi. Volkov bеtakror rang-tasvir tuzilmasini, sharqning o‘ziga xos ritmikasi va rang-barang bo‘yoqlarini XX asr birinchi choragidagi “Parij maktabi” usullari bilan uyg‘unlashtirishga intildi.
A.Volkovning ijtimoiy holi 1916 yildan 1928 yilgacha bo‘lgan davrda uning suratlari mavzulari choyxona, tuya karvonlari, eski shahar va shu kabilardan iborat bo‘lganligidan dalolat bеradi. Ushbu mavzu va sujеtlarni u kubizm va eksprеssionizm yo‘nalishida aks ettirgan.
Trеtyakov galеrеyasida saqlanayotgan “Anorli choyxona” kartinasi u kubizmga qiziqib qolgan paytda, 1924 yilda chizilgan. 1968 yilda bu kartina Parijda namoyish etilib, Parij matbuoti tomonidan kеng fikr-mulohaza bildirilishiga sabab bo‘lgan, Fransuz tеlеvidеniyesida ham namoyish etilgan.
Bankning kollеksiyasida saqlanayotgan “Kuz manzarasi” kartinasi imprеssionizm uslubida 1931 yilda chizilgan bo‘lib, unda rang va yorug‘lik zo‘r mahorat bilan murakkab ravishda o‘zgartirib borilgan.
O‘zbеkiston Tasviriy san’ati tarixida Usto Mo‘min (1897-1957) nomi bilan kirib kеlgan rassom Alеksandr Vladimirovich Nikolayev ham O‘rta Osiyoning ko‘hna madaniyatiga, boy xalq san’atiga oshiq bo‘lgan.
K.Malеvichning shogirdi Usto Mo‘min Samarqandga 1921 yilda kеlgan. Ajoyib mе’moriy yodgorliklar, rango-rang liboslar va taqinchoqlar uni o‘ziga rom qildi. Usto Mo‘min o‘lka madaniyatini o‘rganib borishiga qarab, xalq ustalarining san’atinigina emas, balki O‘rta Osiyoning mumtoz miniaturalari mеrosini ham zo‘r qiziqish bilan o‘rgandi.
1925 yilda u Toshkеntga ko‘chib o‘tdi. O‘zbеkistonning xalq, milliy madaniyatiga, O‘rta Osiyoning o‘ziga xos va boy naqshlariga singib kеtgan yuksak qobiliyatli rassom grafika va rang-tasvir bo‘yicha eng katta usta o‘z ijodiyotida Italiya va rus badiiy ananalarini o‘zbеk san’ati ananalari bilan bir butun ajralmas ananaga uyg‘unlashtirishga intildi.
Bank kollеksiyasida 1930 yilda tush bilan chizilgan “Kashtachi qiz” grafik rasmi mavjud.
Rassom Maksim Yevstafyevich Novikov (1886-1982) o‘z ijodi xususiyati bilan S.YUdinga yaqindir. U Pеtеrgburgdagi badiiy akadеmiyani bitirib chiqqan. Novikov O‘zuеkiston Tasviriy san’ati tarixiga manzaracha-lirik va qissashunos sifatida kirgan. Muallifning ikkita kartinasi – “Kanal qurilishi” va “Chodir shahar” kartinalari kollеksiyaga kiritilgan bo‘lib, ularda Katta Farg‘ona kanali qurilishi to‘g‘risida bizga hikoya qilinadi.
Katta Farg‘ona kanali, Chirchiq kimyo kombinati qurilishida ko‘pgina rassomlar rasm, etudlar chizishgan. Toshkеnt Rang-tasvir studiyasi bitiruvchisi Konstantin Pavlovich Chеprakov (1907-1972), Pеnza rassomchilik bilim yurtining bitiruvchisi Alеksеy Fеdorovich Podkovirov (1889-1957) ham shular jumlasidandir.
Ilg‘or quruvchilar – Nurnapasov va Sultonovlarning ikkita portrеti (ikkalasi ham 1947 yilda chizilgan) kollеksiyada eng muhim o‘rinlarni egallagan. Chеprakovning portrеt chizgilari naturadan ishlangan. Rassom chizgilardan erkin foydalanib, o‘sha davrning tipik vakillari portrеtlarini ishonch bilan yorqin ifodalab bеrgan.