Mavzu Tarixiy xotira va milliy o`zlikni anglash

21 - Mavzu: Ma’naviy meros tushunchasi. Uning fuqorolar ma’naviyatiga ta’siri. O.N O’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi modeli
Reja:
1 «Madaniy meros» tushunchasining mazmuni.
2 Madaniy merosning mexanizma.
3 Uzbekistonda jamiyatni ma'naviy yangilanishi jarayonida madaniy merosga munosabat.
Uzbekiston uz mustakilligini mustaxkamlash, jaxon xamjamiyatida uzining munosib urinni egallash jarayonida siyosiy, xukukiy, ijtimoiy-iktisodiy, ma'naviy-ma'rifiy soxalarda — kishilar tafakkurida tubga uzgarish,- milliy g‘oya— mshshiy mafkurani shakllanish jarayoni kechmokda. Bu jarayon uchinchi ming yillik arafasida amalga oshmokda. Shu munosabat bilan Prezident I. Karimovning kuyidagi suzlari uta ibratdir: «Biz kelgusi asrga uzimiz bilan nimani olib utishimiz mumkin? Va nimalardan voz kechishimiz darkor? .Yangi ming yillikda kanlay muammoalrning yechimi bizning dikqat e'tiborimiz markazida turmogi lozim?¹⁰ Bu fikr madaniy va ma'naviy merosimiz muammolarini xal kilishda asosiy dasturiy amaldir.Madaniy meros - bu utmishdan kolgan kadriyatlar, goyalar, tajriba, bilimlar ularni uzlashtirish yullari, ya'ni kishi­larning ijodiy faoliyat usullari va uni tashkil kilish xamda uning natijalardir. Uzlashtirish yoki anikrogi, madaniy meros jarayoni uta muxim bulib, madaniyatning xarakatdagi asosiy konunlaridan biri xisoblanadi. Bu jarayon insoniyatning utishi, buguni va kelajagini bir butun xolda birlashtirib, odatiy tarzda tayyor yutuklarga aylanadi. Bor narsani izlash, ma'lum narsani ochish, kilingan kashfiyotni kashf etish kerak bulmaganideq utmish ajdodlar kilgan ishni takrorlash shart emas. Erishilgan yutuklardan kelib chikib jamiyat uz maksadlarini amalga oshirishning kiska yullarini tanlaydi. Bundan tashkari ma'naviy meros kishilarning saviyasini bexad kengaytiradi, ular xayotini akliy va xissiy jixatdan boyita-DI, bilimning tuganmas manbai bulib xizmat kaladi.Utmish bilan batamom uzshshsh mumkin emas. Insoniyat tarixida mutlak yangi madaniyat yaratishga urinishlar bulgan, biroq bunlay urinishlar xunuk natijalarga olib kelgan. Bush 1920 yillarda Sovet Rossiyasida «Proletar madaniyatini» yaratishga urinishni yoki «madaniy inkilob»ni misol tarikasi keltirish mumkin. Bu «inkiloblar» jarayonida yangi madat yaralmadi, aksincha bori xam kalindi: kulyozmalar, goblar| suratlar yokdvdi; me'moriy yodgorliklar buzildi, eng achinarli| si madaniy kadriyat egalari maxv kshshndi. Okibatda utmish bi! lan boglik uzviylik buzilib jamiyat ma'nan orkdga ketdi.
Madaniyatning me'yoriy rivojlanishi uni asrab kelgusi avlodlarga meros kilib koldirishni bildiradi. Biroq bu jarayon oddiy va bir xilda kechmaydi. Ma'naviy kadriyatlarni» mundarijasi, ularni qayta kurib chikish va kayta baxolaщ ularning uzaro bogliklik usullari, munosabat tiplari, bilimlarni asrash va uzatish, xaet me'yorlari, vokelikni estetik idrok kilish xususiyati uzgarmasdan kolmaydi, ular uzluksiz Xarakatda buladi. Meros serqira va kup kiyofalidir. Uning anik namoyon bulishi tiplarning kupligi, tendensiyalar xilma-xilligi bilan farkdanadi. Xar bir yangi avlodning vorislikli mexanizmi utmishdoshlarning tajribasidan madaniyatning turli soxalarida farklanadi: san'atdagi ulcham fandagidan boshkacha tabiiy-fanlar gumanitar fanlardan farkli. Borislik (meros) xar kanlay soxada insonning xakikiy uzlashtirishida namoyon buladi, va ayni paytda maxalliy yoki dunyo mikiyosidagi jarayonlar shaklida xam ifodalanishi mumkin. Vorislikning maxalliy (cheklangan) shakli madaniyatning kasbiy (professional), milliy, etnik va boshqa kurinishlariga ega. Bu faoliyat madaniy boskichlarda bir me'yorda, tekkis yunalish shaklllarida bulmay, uning bir boskichdan ikkinchi boskichga sakrab utishi notekis buxronlar xususiyatiga ega. Insoniyatning ma'naviy yutuklarini meros kilib koldirishda vorislik keng mikyosli (umumiy) shaklda jarayonlar muffasat yunalishda amalga oshadi. Masalan, Kadimgi Misr zakovati «Injil», «1001 kecha ertaklari» kab! madaniyat yodgorliktariga ijobiy ta'sir kdщi.Yana. yer yuzida barcha xatlarning zamonaviy bilim soxalariga zamin bularga Bobil astronomiyasi, xind matematikasi, antik falsafa, Xukuki xakida xam shunlay gapirish mumkin.
Agar madaniyat va ma'naviyat soxalari tarkibida til, udumlar, an'analar va boshkalar bulsa, ma'lum xalkning madaniyat tarixi doirasida meros koldirish jarayoni yaxshirok kechadi. Boshka soxalarda esa texnika, fan, san'at kabi soxalardagi bir xalkida tegishli meros boshka xalklarga xam tegishli mulkka aylanadi.
Keyingi avlodlarga meros koldirish uchun madaniyatda belgilangan usul va mexanizm mavjud. Ulardan ba'zilari kadimdan amal kiladi, bu — namoyish kilish, ogzaki uzatish, folklor, san'at boshka usullar keyinrok paydo buldi, bu — kino tasviri, oxonrabo yozuvi, kompyuter xotirasi. Barcha jamiyatlarda xam xakikatdan ma'naviy merosning foydalanish imkoniyatlarini uzgartirish sharoiti bir xilda emas. Ular ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy, goyaviy omillar bilan belgilanadi. Bu omillar merosning xajmi, tanlash xususiyati, intensivligiga boglik. Bizga ma'lumki sovet jamiyatida kommunistik g‘oya xukmronligi davrida xalklar, xususan Uzbekistonda xam uzining xakikiy tarixiy, milliy va ma'naviy merosidan maxrum etilgan edi. Umuman, madaniy merosdan mutlako maxrum bulgan yoki foydalanmagan jamiyat yoki xalklar tarixda bulishi mumkin emas. Madaniy merosning mexanizmi kuyidagi xususiyatlarga ega: