Mavzu: tariqatchilik tariqat

yassaviya tariqatining ham o‘z o‘rni bor. Zero, Ahmad Yassaviy faqat tariqat asoschisigina emas, balki turkiy tasavvuf she’riyatining betakror ijodkori sifatida ham buyuk tarixiy vazifani bajardi. Yassaviy birinchi bo‘lib o‘z ona tilini tariqat tili maqomiga ko‘tardi. Uning naqadar keng imkoniyatlarga ega ekanini betakror ijodi bilan isbotlab, turkiy tilda keyingi davrlarda ham mutaxassislarni maftun etgan asarlar yaratilishiga zamin hozirladi. Kubraviya tariqatidagi vatanparvarlik g‘oyalari esa uzoq vaqt Movarounnahr xalqlarini bosqinchilarga qarshi turishga ruhlantirishi barobarida hozirgi tahlikali zamonamizda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q.
Tasavvufning asl g‘oyalari aks etgan asarlarni tadqiq etish va yuzaga chiqarish islomshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Zero, hozirda tasavvuf ta’limotining noxolis talqini yurtdoshlarimiz orasida «tariqatchilik» illatining yoyilishiga dastak bo‘lmoqda. O‘zbekiston hududidagi zamonaviy tariqatlar garchi ma’naviy qadriyat, an’ana va marosimlar hamda milliy madaniyatga sodiqlikni namoyish etsa-da, avvalgi qiyofasidan birmuncha farqlanadi. Ayniqsa, uzoq xorijdan «eksport» qilinayotgan va aholi o‘rtasida tarqatilayotgan noan’anaviy tasavvuf ta’limotlari jiddiy tashvish uyg‘otmoqda. Bundan tashqari qo‘shni Qirg‘iziston, Tojikiston va Qozog‘istonda erkin faoliyat olib borayotgan tariqatchilar ham O‘zbekistondagi «pir» va «murid»larga ta’sir etmay qolmaydi. Binobarin, qo‘shni davlatlardagi tariqat peshvolari o‘zlarining maxsus saytlari orqali olib borayotgan targ‘ibot faoliyatlari soha mutaxassislarida muayyan tashvish uyg‘otmoqda.
Global dunyoda o‘z izdoshlari sonini jahon miqyosida muttasil ravishda o‘stirib borayotgan tasavvuf muayyan ko‘rinishda transformatsiyaga uchrab bormoqda. Transmilliy uyushmalarga aylanib borayotgan tariqatlarning globallashuv sharoitida o‘z a’zolari sonini ko‘paytirishda qo‘llayotgan uslub va vositalaridan O‘zbekistondagi an’anaviy va noan’anaviy tariqatlarning aksariyati birqadar yiroq. Ammo shuni unutmaslik kerakki, bugungi «kunda Movarounnahr zaminida vujudga kelgan tariqatlar dunyo miqyosida faoliyat ko‘rsatib, globallashuv “sharoitida G‘arb va Sharqdagi musulmon jamoalarining diniy, madaniy va siyosiy hayotida tobora katta o‘rin egallab bormoqda. Shu jihatdan ham yurtimiz tasavvufi tarixi va bugungi kunini qiyoslab o‘rganish, unda kechayotgan jarayonlarni yaqindan kuzatib borish va ilmiy asoslangan xulosalar berish muhim hisoblanadi. Zero, XX asrning 90-yillaridan boshlab Markaziy Osiyodagi tasavvufning qayta tiklanish jarayonlari va hozirgi holati borasida olib borilgan ayrim yuzaki g‘arb tadqiqotlari xorijda noxolis qarashlarni shakllantirgan. Binobarin, xorijda Movarounnahr tasavvufiga qiziqish hamon yuqori.
Bugungi kunda tasavvuf ta’limotlari sharq musulmon mamlakatlarida mutaassib kuchlarga qarshi turishda muhim omil sifatida e’tiborga olinmoqda. Turli salafiy, jihodchi va boshqa noan’anaviy oqim va firqalar g‘oyalariga ma’naviy immunitet hosil qilishda aynan Movarounnahr diyoridan chiqib, jahonga tarqalgan tasavvuf ta’limotlarining o‘rni beqiyos bo‘lmoqda.
Movarounnahr tasavvufi musulmon mamlakatlari ijtimoiy-ma’naviy hayotiga chuqur kirib bordi, fan, madaniyat va adabiyot rivojiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatganini mutaxassislar ham qayd etganlar. Tasavvufiy qarashlarning yaxlit ta’limotga aylanib, islom o‘lkalariga keng yoyilishi va kishilar hayotida muhim voqelikka aylanishida movarounnahrlik Hakim Termiziy, Abu Bakr Kolobodiy, Aziziddin Nasafiy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Muhammad Porso, Ya’qub Charxiy, So‘fi Olloyor va boshqa tasavvuf olimlarining arab, fors va turkiy tillarda bitgan asarlari islom olamida hozirga qadar e’zozlanadi. Shuni alohida qayd etish zarurki, o‘rta asrlarda eng keng tarqalgan uch til — turkiy, arab va fors tillarida asarlar bita olish malakasi asosan Movarounnahr ulamolarida shakllangan. Zero, mintaqa aholisining talab va ehtiyoji ham aynan shuni taqozo qilgan edi.
Markaziy Osiyo respublikalarida diniy qadriyatlarning tiklana boshlashi «qayta qurish» davridayoq ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar to‘lqinida Markaziy Osiyo davlatlari, xususan, O‘zbekistonda noan’anaviy tariqatlar faoliyati ham kurtak yoza boshlagan edi. Tariqatlarning faollashuvi 2000 yillardan boshlab ko‘zga tashlandi. O‘sha davrda ko‘plab «eshon», «shayx», «hazrat»lar paydo bo‘lib, ularning atrofida «murid»lar jamlana bordi.
Mintaqadagi zamonaviy tasavvuf avvalgi asl qiyofasidan birmuncha farqlanadi. Shunday bo‘lsa-da, mintaqa davlatlari mustaqilligining ilk davrida sufiy jamoalarning ko‘pchilik a’zolari uchun qayta-islomlashuv an’anaviy «sufiycha» shaklga ega marosim an’analarini (zikr va jamoaviy rasm-rusumlar) qayta tiklash ko‘rinishida namoyon bo‘la boshladi. Biroq bugunga kelib sufiy guruhlarning tub aholi orasida o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga urinishi sodir bo‘lmoqda. Natijada mintaqa aholisi o‘rtasida