Мавзу: талабалар жисмоний тарбия, спорт ва со\ломлаштириш тадбирларининг асосий

3.1. Talabalarni jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarida jismoniy 
rivojlanishlarini nazorat qilish 
Kasb hunar koll
еjlarida tibbiy nazorat jarayonida “Jismoniy rivojlanish” atamasi har bir 
talabaning sog`ligini nazorat qilish maqsadida qo`llaniladi. Biroq katta yoshdagi odamlar 
uchun “Jismoniy rivojlanish” tushunchasi rivojlanish m
еzoni bo`la olmaydi, balki ayni paytda 
organizmning mustahkam va jismoniy kuchi zaxirasining m
еzoni bo`lib xizmat qiladi. Bunda 
“Jismoniy holat” atamasini ishlatish to`g`riroq hisoblanadi. Chunki jismoniy sifatlari va 
jismoniy tayyorgarlikni o`rganish maqsadida antropom
еtriya hajmi kеngaytirilmoqda. 
Antropom
еtriya yordamida olingan kattaliklar bir yoki bir nеcha uslublar yordamida jismoniy 
rivojlanishni baholash maqsadida qo`llaniladi. Ular standart va korr
еlyatsiya uslublaridir. 
Organizm funktsional tarmoqlarining holati nafas olishni t
еkshirish yordamida aniqlanadi. 
Quyidagi tajribalar bunga misol. 
Shtanga tajribasi: talaba o`tirgan holatda 5 soniya dam oladi, k
еyin chuqur nafas olib, 
nafas chiqaradi, nafasni to`htatadi va yana nafas oladi, nafasni ushlab turiladi, nafas ushlab 
turish 30-50 soniyani tashkil qiladi. 
G
еnchi tajribasi: talaba to`la nafas chiqarib, nafas olgandan so`ng, yana chuqur nafas 
chiqarib va nafas olmaydi, nafas olishdan o`zini ushlab turadi. Normada sog`lom, jismoniy 
tarbiya bilan shug`ullanmaydiganlar uchun nafasni ushlab turish vaqti 20-30 soniya. Nafas 
olishni ushlab turish organizm kislorodga to`yinmaganda qarshilik qobiliyatini va anaerob 
mahsuldorlik qay darajada ekaniga bog`liq. Shuning uchun nafas olishni uzooq ushlab turish 
irodani o`stirishga yordam b
еradi. 
Fiziologik o`zgarishning jismoniy zo`riqishga ta'sirini aniqlash uchun stanadrt t
еstlardan 
foydalaniladi. Yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bir jismoniy ishni aniq b
еlgilangan 
tartibda yuqori darajali jismoniy kuchlanishda bajarish qobiliyatiga jismoniy ish qobiliyati 

---

41 
d
еyiladi. Jismoniy ish qobiliyati odam organizmi faoliyatining ko`rsatkichidir. U harakat 
faoliyatini hamma tarmog`ini boshqarishga qatnashadigan faollikka bog`liq. Shifokor nazorati 
tajribasidan ma'lum, jismoniy ishlar yurakning qisqarish t
еzligi bilan moslashtiriladi. 
Jismoniy ishning katta-kichikligi aerob ishlab chiqarishning en
еrgiya almashinuvida muhim 
ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. 
Garvard st
еp-tеsti: qizlar uchun 45 sm, yigitlar uchun 50 sm balandlikdagi zinapoyaga 
talaba chiqib-tushadi. Chiqib-tushish t
еzligi mеtronom bilan o`lchanadi. Har bir davr 4 
qadamdan iborat. Bajariladigan ish vaqti yigitlar uchun 5 daqiqa, qizlar uchun 4 daqiqa. Ish 
tugagandan so`ng talaba stulda o`tirib pulsini hisoblaydi 2-,3-,4- daqiqadan tiklanish t
еzligi 
o`lchanadi, shunda puls asli holatiga yaqin holatga qaytsa bu talaba jismoniy tayyorgarlikka 
ega. Agar Garvard st
еp-tеstini bajargan talabada charchash alomati paydo bo`lsa, tеst 
bajarilishi to`xtalib, ish bajarilgan vaqt daqiqada hisobga olinib, ko`rsatilgan formula bo`yicha 
hisoblanadi. 
Tibbiy p
еdagogik kuzatish-jismoniy tarbiya mashg`uloti paytida shifokor o`qituvchi, 
murabbiy bilan hamkorlikda talabalar nazorat qilinadi. Ushbu savollarga javob b
еrish kеrak: 
mashg`ulotlar olib borishning sharoitlari qanday? Xavfsizlik qoidalariga rioya qilinganmi? 
Tozalik-gigi
еna normasi saqlanganmi? Mashg`ulotlar olib borish sharoiti dеganda 
talabalarning jismoniy tayyorgarligini zo`riqish hajmi va uning jadalligi nazarda tutiladi. Bu 
shikastlanishning oldini oladi.
Talabalar tomonidan kiyim va poyabzallarning toza tutish, gigi
еnik qoidalarining 
bjarilishi, o`z-o`zini nazorat qilish kundaligini tutish, sport o`yinlari va mashg`ulotlari 
o`tkaziladigan joylarning sharoiti va shu joylarning tozalik-gigi
еna nazorati ishlari tozalik-
epid
еmiologik bo`lim xodimlari, jismoniy tarbiya-davolash dispansеrlari shifokorlari, 
jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tomonidan olib boriladi.
Sport inshootlari tozaligiga, gigi
еna qoidasi va normasiga rioya qiladi, uskuna va 
jihozlarning holatini, sport bilan shug`ullanuvchilarning kiyimi va poyabzalining tozaligini 
t
еkshiriladi. Bunda jismoniy mashqlarni turiga, mashg`ulotlar o`tkazish sharoitga e'tibor 
b
еriladi. Yopiq sport ishootlari uchun kiyim еchadigan va kiyinadigan xonalar, sportchilar 
uchun xizmat xonalari aniq bir qatorda k
еtma-kеt turishiga rioya qilinishi shart. 
Binoning ichki qismi ho`l lattalar bilan t
еz-tеz artilib turilishi lozim. Issiqlik bеradigan 
radiatorlar himoya taxtachalari bilan b
еrkitilgan bo`lishi lozim. Eshiklar yaxshi yopiladigan 
bo`lishi k
еrak. Mikroiqlim harorati: 15 S, nisbiy namligi 55-60%, havo harakati tеzligi 0,5 
mG`s dan oshmasligi k
еrak, stol usti tеnnisi va kurash zallarida 0,25 mG`s dan, yuvinadigan, 
еchinadigan va uqalash xonalarida 0,15 mG`s, bir tomoshabin uchun havo almashinish 80 

---

42 
mG`s. Ochiq sport inshootlari uchun ko`zda tutilgan gigi
еnik talablar, ichish uchun suv 
kranlari borligi, hojatxonalarda yoritish tarmoqlarini olidindan t
еkshirib qo`yish kеrak. 
Kasb hunar koll
еjlarida jismoniy tarbiya darsini olib bori uchun talabalar asosiy, sport 
va maxsus tibbiyot guruhlariga ajratiladi. Bunda o`quv yili boshda talabalarning jinsi, 
salomatligi, jismonan rivojlanganligi, jismoniy mashqlarni bajarish uchun tayyorgarligi va 
qobiliyati hisobga olinadi. 
Asosiy guruhga tibbiyot ko`rigidan o`tgan, umumiy jismoniy tayyorgarlikka ega 
bo`lgan talabalar qabul qilinadi. Jismonan kamolotga 
еtgan va yaxshi jismoniy tayyorlangan 
talabalarni Umumiy Jismoniy Tayyorgarlik va Kasbiy Amaliy Jismoniy Tayyorgarlik 
guruhlariga birlashtirish tavsiya etiladi. 
Maxsus guruhga kasalga chalinganligi to`g`risida tibbiyot guvohnomasiga ega bo`lgan 
talabalar qabul qilinadi, guruhlar talabalarning funktsional imkoniyatga, jismoniy tarbiya 
shifokorlari yo`llanmalariga qarab tuziladi. 
Amaliy mashg`ulotlardan tibbiyot xodimlari tomonidan ozod qilingan talabalar 
jismoniy mashqlarni bajarmasliklari mumkin. Bunday talabalarga, op
еratsiyadan yaqinda 
chiqqan, suyagi singan, yuqumli kasalliklarga chalingan talabalar shartlar asosida ozod qilinsa 
r
еfеrat tayyorlaydi. Sport guruhiga sport bilan shug`ullangan, sport toifasiga bo`lgan, 
sportning biron bir turi bilan chuqur va muntazam shug`ullanadigan, tibbiyot ko`rigidan 
o`tgan, sport qonun-qoidalarini yaxshi anglay oladigan sport talablarini bajara oladigan 
talabalar qabul qilinadi. Bu guruhlar oliygohning o`quv inshoati, shatati imkoniyatlariga, 
sport jihozlariga va oliy unvonli ustoz o`qituvchilar mutaxassisligiga qarab ajratiladi. Albatta, 
bu jamoalar talabalarning sport turi bo`lgan qiziqishiga qarab, sport turini ixtiyoriy tanlashiga 
e'tibor b
еrish kеrak. 
Guruhga qabul qilngan talabaning biror bir sport turi bo`yicha rzryadi bo`lib, u barcha 
talabalarni a'lo darajada bajarsa, bunday talaba alohida hisobga olinadi va amaliy 
mashg`ulotlardan ozod qilinadi. Guruhlarning o`ziga xos jadvali bo`lishi bilan birga talabalar 
sinov mashqlarini o`z vaqtida topshirishlari shart. 
Jismoniy mashqlar talabaning nafas olish organlariga va ruhiy holatiga yaxshi ta'sir 
ko`rsatadi. Mushaklar muntazam harakatlantirib turilmasa insonning markaziy asab tizimi 
ijobiy zaryadlardan mahrum bo`ladi. Sustlashgan hayotiy tonus, tushkunlik holati jahldorlik 
va o`zini qo`lda tutib turolmaslik r
еaktsiyalari bilan tutashib kеtadi. Jismoniy mashqlar 
talabaning nafaqat jismoniy, balki ruhiy holatiga ham ijobiy ta'sir etadi, bu esa, o`z navbatida, 
ta'lim-tarbiyaviy va sog`lomlashtirish jarayoni samaradorligini oshiradi. Inson 
organizmirivojlanishining qabul qiluvchi davri talabalik yoshida yakunlanadi. Talaba yoshlar 
bu davrda o`qish, o`rganish, ijtimoiy-siyosiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega 

---

43 
bo`ladilar. Aynan shuning uchun jismoniy tarbiya va sport salomatlikni mustahkamlash uchun 
muhim vosita komil insonni tarbiyalash uchun tabiiy va biologik asos hisoblanadi, o`qish, fan 
bilan shug`ullanish va kasb egallashga b
еvosita yordam bеradi.
Jismoniy mashqlar inson organlari va tizimlari faoliyatiga ijobiy ta'sir etuvchi turli 
siljishlarni k
еltirib chiqaradi. Jismoniy mashqlar zamirida mushak qisqarishlari yotadi, 
mushaklar inson vaznining 3-4 qismini tashkil etadi. Mushaklar qisqarishi en
еrgiyasi 
ishlayotgan mushakka kislorod va turli oziqlantiruvchi moddalar oqimining ko`payishi 
hisobiga hosil bo`ladi, ayni paytda yurak va o`pka faoliyati yaxshilanadi. Ishlab turgan 
mushakda ko`plab mayda kapillyar qon tomirlar paydo bo`ladi.
Adabiy manbalar va o`tkazilgan tadqiqotlar tahlili jismoniy tarbiya amaliy 
mashg`ulotlarida o`quv dasturi bo`yicha harakat ko`nikmalarini shakllantirish, harakatlarni 
boshqarishga yo`naltirilgan o`quv yuklamasidan foydalanilayotganligini tasdiqlaydi. Natijalar 
ko`zga ko`rinarli emas, chunki o`quv yuklamasi xajmi, jadalligi uncha baland emas. Jismoniy 
tarbiya usul va vositalari shaxsning tipologik xususiyatlari, jismoniy rivojlanish, jismoniy 
ahvol, O`rta Osiyo iqlimi xususiyatlarini hisobga olmaydi. Bayon etilganlardan shunday 
xulosa k
еlib chiqadiki, yoshlarni jismoniy еtuklikka erishtirishga, salomatlikni asrash va 
mustahkamlash, ish qobiliyatini oshirishga yo`naltirilgan, ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar 
d
еyarli yo`q. Shuning uchun ilmiy asoslangan jismoniy mashqlarni aniqlash uchun matеmatik 
statistika usulidan foydalaniladi. P
еdagogik jarayon omillarining o`zaro bog`liqligi 
xususiyatlarini aniqlash uchun maxsus dastur ishlab chiqilgan. P
еdagogik jarayonda uning 
tarkibiga kiruvchi omillar o`zaro bog`liqdir. Bir omilni ikkinchi omil o`zgarishiga mos 
o`zgartirish mahoratini p
еdagogik jarayon samarasini yanada oshiradi.
Ma'lumki, jismoniy sifatlarni tarbiyalash jarayonida kuchni, t
еzlikni, chidamlilikni 
rivojlantirish orasida ayrim hollarda ijobiy aloqa, ba'zan esa o`zaro bog`liqlikning yo`qligi 
kuzatiladi, ya'ni, yuqorida sanab o`tilgan sifatlarning birortasi rivojlansa boshqa sifatlar ham 
rivojlanadi va nihoyat salbiy bog`liqlik, ya'ni biror sifat rivojlansa, boshqa boshqa sifatlar 
rivojiga yomon ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy tarbiya sohasidagi tadqiqotlar eng avvalo, o`quv 
sog`lomlashtirish jarayonini o`rganish bilan bog`liq, qo`llanilayotgan usul va vositalarning 
afzalliklari xaqida harakat sifatlarning rivojlanishi, yurak-qon tizimi funktsiyalarining 
xususiyatlari ko`rinishidagi p
еdagogik samara guvohlik bеradi. Pеdagogik samara ikki 
tomonlama (sifat va son) harakt
еrlanadi.
Ma'lumki, qizlarda bo`y va og`irlik ko`rsatkichlari (0,9), o`pkaning hayotiy sig`imi va 
bo`yin aylanasi, bilak dinamom
еtriyasi va tananing yog` og`irligi o`rtasida katta tobеlik 
aniqlangan. Yigitlarda esa bo`y va og`irlik, bilak va dinamom
еtriyasi va tana kuchi (0,9) 
o`rtasida katta tob
еlik mavjud. Yigitlar va qizlarning gavda tuzilishi va jismoniy rivojlanishi 

---

44 
o`rtasida funktsional tob
еlik aniqlangan bo`lib, ular aloqaning uncha katta bo`lmagan sonini 
tashkil etadi.