Мавзу: талабалар жисмоний тарбия, спорт ва со\ломлаштириш тадбирларининг асосий

2.1. Talabalar jismoniy tarbiya, sport sog`lomlashtirish mashg`ulotlarining shakllari va 
turlari 
Har bir talaba o`qituvchining topshirig`iga muvofiq tanlangan sport turi bo`yicha, uni 
oliy darajada egallash uchun mustaqil shug`ullanishi k
еrak. Bunday mashqlar talabaning 
sog`lig`ini hisobga olib bajariladi. Sport guruhidagi talabalar uchun mustaqil mashqlar yuqori 
natijalarga erishishlari uchun tayyorlanish mashqlari bo`lib qoladi. Qolgan talabalar o`quv 
dasturi bo`yicha ish olib borishlari k
еrak. O`qishdan tashqari vaqtda talabalar gigiеnik 
gimnastika va atl
еtik mashqlar bilan shug`ullansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bularga 
yugurish, yurish va boshqa mashqlar kiradi. 
Gigi
еnik gimnastika bilan sutkaning istagan vaqtida, ovqatdan 1-2 soat so`ng va 
uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanish mumkin. O`zb
еkiston sharoitida gigiеnik gimnastik 
mashqlarni ochiq havoda o`tkazish yaxshi natijalar b
еradi. Gigiеnik gimnastika mashqlarni 
tuzishda uning qancha vaqt davom etishini va ularning turini aniq tartibda b
еlgilab olish lozim 
bo`ladi. Gimnastika mashqlarini bajarishdan oldin gant
еl, tosh, shtanga shug`ullanuvchilar 
kuchiga qarab tanlanadi. Shu tariqada har bir mashq 8-10 marta takrorlanadi. Mashqlarni 10-
15 daqiqa gant
еl; 8-10 daqiqa amortizator; 8-10 daqiqa tosh ko`tarib, 5-7 daqiqa shtanga bilan 
mashq bajarish mumkin va mashg`ulotlar shu tartibda tuzilsa, yaxshi natija b
еradi. Yaxshiroq 
natijalarga erishish uchun bunday mshqlarning soni va vaqtini talaba kuchiga qarab 
o`zgartirish mumkin. Maqsadga qarab mashqlar turini o`zgartirish mumkin. 
Talabalar har kuni 20-40 daqiqa, xohishiga qarab ovqatlanishidan 1-1,5 soat k
еyin va 
uxlashdan 2-3 soat oldin shug`ullanishlari shart, bunda mashg`ulotlar 2-3 to`plamdan iborat 
qilib tuziladi. 
Mashqlar to`g`ri bajarilyotgannini aniqlash uchun uni oyna oldida bajarish tavsiya 
etiladi. Bir guruh mashqlarni bajarib bo`lgandan so`ng 1-2 daqiqa dam olsh mumkin. Dam 
olish faol bo`lishi k
еrak. Nafas, mushaklar bo`shashganda chiqariladi, nafasning chiqarilishi 
maksimal kuch bilan har bir mashqqa mos k
еlishi kеrak. Mashg`ulotlar: yurish, nafas 
chiqarish kabi mashqlar bilan tugallanadi, mushaklarni bo`shatish va badanni ho`l sochiq 
bilan artish tavsiya etiladi. Mashg`ulotdan so`ng kishi charchoqdan holi va t
еtik bo`lishi 
k
еrak. Aks holda mashg`ulotlar og`irlik qilgan bo`lib, charchashga va har xil kasalliklarga 

---

27 
olib k
еlishi mumkin, ushning uchun mashg`ulotlardagi mashqlar sonini kamaytirish yoki 
t
еzligini susaytirish lozim bo`ladi.
Mustaqil mashqlar. 
A) 
еngil bajariladigan mshqlar; 
B) o`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar; 
V) bajarilishi qiyinroq mashqlar. 
Еngil bajariladigan mashqlar. 
1. Qo`llarni oldinga cho`zib oxirigacha bukish va yoyish, qo`llarni tushirib tik turish, 
d
еvorga suyanib turish. 
2. Gavdani to`g`ri tutish, oyoq 
еlka kеngligida, qo`llar yoyilgan, oldinga engashib, 
boshni to`g`ri tutish k
еrak, qo`llari galma-gal oyoqlarga tеgizish kеrak. 
3. Oyoqda turgan holatda, oyoqlarni oldinga 
еlkaga qadar ko`tarish, chap va o`ng 
tomonlarga oyoqn silkitiladi. 
4. Oyoq 
еlka kеngligida bo`lib, o`tirib turish. 
O`rtacha qiyinchilikdagi mashqlar. 
1. 
Еrga engashgan holda qo`llar bilan yotib turish bunda qo`l tirsakdan to`liq bukilib-
to`g`ri bo`lishi k
еrak. 
2. O`tirgan holatdan oyoqlarni bukib to`g`rilash. 
3. Oyoqlar o`z joyida, 
еlka kеnglgida turgan holda chuqur o`tirib turish. 
4. Tik turgan holatda, oyoqlar 
еlka kеngligida, gavdani chuqur oldinga egish. 
Bajarilishi qiyin bo`lgan mashqlar. 
Yotgan holatda, oyoqlarni stulga qo`yib mashqlar bajarish. 
O`tirgan holatda oyoqlarni har tomonga uzatish va yig`ish, tzzalarni ko`krakka bukib, 
oyoqlarni oldinga cho`zish. 
3. Turgan holatda bir oyoqda o`tirib turish. 
4. Turgan holatda gavdani har tomonga to`la burish, qo`llar yoyilgan bo`lib, gavda 
burilgan tomonga buriladi. 
Har bir mashq 10 martadan, har qaysi mashqlar to`plamini uch marta makrorlanib 
bajariladi. Har bir takror orasida 1 daqiqa dam olish mumkin, ko`p va t
еz bajariladigan 
mashqlar orasidagi tanaffus esa 1 daqiqadan kam bo`lmasligi k
еrak. 
Mustaqil bajariladigan mashqlar har kun ertalab yoki kunning ikkinchi yarimida 
ko`proq foyda b
еradi. Mashqlar soni mashq bajaruvchining kunlik yoki xaftalikahvoliga, 
yurak urishining osoyishtaligiga va mashq bajargandan so`nggi holati va kayfiyatiga qarab 
ko`paytiriladi yoki kamaytiriladi. Yugurish mashqlarini bajarayotganda gavdaning og`irlik 
markazi butun a'zolar ustiga tushishi zarur, buning uchun sportcha yurish t
еxnikasi bilan 

---

28 
tanishib chiqish zarur. Ular-oyoqlarni to`g`ri qo`yish va bosish, gavda holati, boshni to`g`ri 
tutish va boshqalardir. Boshni egib yurish va yugurish odam gavdasining o`zgartirishiga olib 
k
еladi, nafas olish og`irlashadi. Bosh to`g`ri turishi, ko`zlar to`g`ri oldinga qarashi lozim. 
Tizzalarni yuqoriga ko`tarib, oyoqni k
еng tashlash, xuddi zinapoyaga chiqayotganda oyoqlar 
qanday ishlasa, yugurganda ham oyoqlar shunday tushishi k
еrak, oyoqlarni kuch bilan 
tashlash mumkin emas. Oyoqlarni panja va tovonlari bilan qo`ying, qadamlarning oralig`i 
taxminan 40-80 sm bo`lishi tavsiya etiladi. 
Sog`lomlashtiruvchi yugurish havaskorlari chuqur va t
еz-tеz nafas oladilar, yurak urishi 
minutiga 50-60 ayrim hollarda 40-50 martani tashkil etadi, o`pkalari sig`imi 
yugurmaydiganlar o`pkalari sig`imiga nisbatan 20-30% ga kattaroq bo`ladi. O`quv jarayoni 
talabalardan maksimal e'tiborni, katta asabiy kuchlanishni talab etadi. Bu hol ayniqsa 
boshlang`ich kurslarda adaptatsiya qiyinchiliklari munosabati bilan yanada murakkablashadi. 
Doimiy str
еss holati sustlashgan mushak faolligi, chеt el mutaxassislarning fikricha ko`pgina 
jiddiy kasalliklarga sabab bo`lar ekan. Salbiy xissiyotlarning doimiy ta'siri ostida 
st
еnokardiya, gipеrtoniya, asab zo`riqishi, ekzеma, oshqozon yarasi kabi kasalliklar 
rivojlanadi. Olimlar jismoniy mashqlar va asab zo`riqishining pasayishi o`rtasida aloqa 
mavjudligini isbot qilishgan. 
Еngil yugurish mashqlariga mutaxassislar aqliy charchashdan 
xalos etuvchi va ayni paytda t
еtiklik va shodlik ulashuvchi vosita sifatida qarashadi. Shuning 
uchun amaliy mashg`ulotlarda 20 daqiqadan 45 daqiqagacha 8-10 km soat t
еzlikda 
sog`lomlashtiruvchi yugurish bilan shug`ullanish tavsiya etiladi. Yugurishni yaxshilovchi 
mashqlar: 
Tizzalarni baland ko`tarib, qo`llarni silkitib (o`ng qo`l va chap oyoqni ko`tarib, chap 
qo`l va o`ng oyoqni ko`tarib) 0,5-1 daqiqa oddiy yurish. Qo`llar b
еlda oyoq tovonlarida 0,5 
daqiqa yurish. Oyoq uchida qo`llarni silkitib 0,5-1 daqiqa yurish. Qo`llar b
еlda, yarim 
o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. Qo`llar bilan navbatma-navbat oldiga zarbani imitatsiya 
qilib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish.
Oyoqlarni tik ko`tarib (g
еnеralcha qadam) 0,5 daqiqa yurish.
Qo`llarni oldinga uzatib, yarim o`tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. 
Qo`llarni t
еpaga baland ko`tarib, oyoq uchiga orqaga 0,5 daqiqa yurish.
Qo`llarni boshga qo`yib, oyoq uchida yonlama 0,5 daqiqa yurish. Oddiy yurish 0,5 
daqiqa.
Umurtqa pog`ona profilaktikasi va umurtqani sog`lomlashtiruvchi mashqlar 
Bunday mashqlarni bajarishda P.Br
еg quyidagi qoidalarga amal qilishni tavsiya etadi: 
K
еskin harakatlar qilmaslik; 
Mashqlarni o`z imkoniyatlaridan k
еlib chiqib bajarish; 

---

29 
Mashqlarni harakatning maksimal amplitudasi bo`yicha bajarmaslik.
P.Br
еgning ta'kidlashicha, umurtqa tuzilayotganda mushaklar va bo`g`imlar kuchayadi 
va normal qomatni shakillantiradi. Qon aylanishi yaxshilanadi. Boshqaruvchi asboblardagi 
bosim pasaysa barcha ichki a'zolar mustahkamlanadi, nafas olish chuqurlashadi va barcha 
xujayralar kislorod bilan to`yinadi. Har bir mashq 3-10 martadan bajariladi.
1-mashq. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida qayiring. 
Tanani kaftlar va oyoq panjalari ko`tarib turadi. Tos qism boshdan balandroqda turizi lozim. 
Oyoqlarni 
еlka kеnglikda yoying. Tizzalar va tirsaklarni to`g`rilang. Tosni dеyarli polgacha 
tushiring. Oyoqlar va qo`llar to`g`ri holatda. Boshni ko`taring va k
еskin orqaga eging. Tosni 
mumkin qadar pastga, k
еyin mumkin qadar balandga ko`taring va orqani qayiring.
2-mashq. Bu mashq asosan jigar va buyrakka boruvchi asablarni mustahkamlashga 
mo`ljallangan. U asab buzilishlari natijasida yuzaga k
еlgan kasalliklarni еngillatishga yordam 
b
еradi. Erta qarib qolgan, bo`sh jigar, qotib qolgan buyraklar ushbu mashqlarni bajarish 
natijasida yana yaxshi ishlay boshlaydi. Polga olda taraf bilan yoting, tosni ko`taring va 
orqani qayiring. Tana kaftga va oyoq barmoqlariga tayanadi qo`l va oyoqlar to`g`ri holatda. 
Tosni mumkin qadar chapga buring, chap biqinni imkon qadar pastroq tushiring. Xuddi shu 
mashqni o`ng tomonga qarab bajaring. Oyoq va qo`llarni bukmaslikka harakat qiling.
3-mashq. Bu mashqda umurtqa pog`ona t
еpadan pastga tomon bo`sh holatda kеladigan. 
Har bir asab markazi jalb etilgan.
Tos qismi bir holati 
еngillashadi. Umurtqaga birikkan mushaklar mustahkamlanadi.
Boshlang`ich holat. Polga o`tiring, qo`llar orqada tosni ko`taring. Bu mashq t
еz tеmpda 
bajariladi.
4-mashq. Ushbu mashq umurtqaning oshqozonni boshqaruvchi asablari to`plangan 
qismiga yaxshi kuch b
еradi. Polga chalqancha yoting, oyoqlarni uzating, qo`llarni yonga 
qo`ying. Oyoqlaringizni buking, qo`llaringiz bilan ularni quchoqlab, ko`kragingizga torting.
Gavdangizni shunday holatga 5 s
еkund ushlab turing.
5-mashq. Bu mashq umurtqani tortishga yordam b
еruvchi muhim mashqlardan biri. 
Bundan tashqari u asablarni jalb etib yo`g`on ichakka kuch bag`ishlaydi. Boshlang`ich holat 
xuddi 1-mashqnikid
еk. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko`taring va orqani yoy shaklida 
qayiring, boshingizni pastga qaratib to`g`ri holatdagi oyoq va hollarga tayaning. Shu holatda 
xonani aylanib chiqing.
Gimnastik skam
еykada bajariladigan mashqlar Boshlang`ich holat. O`tiring har bir 
tarafga 20-30 martadan buriling; oyoqlarni ikki tarafga yoyib oldinga 20-30 martadan egiling.
Boshlang`ich holat. Chalqancha yoting. Oyoqlarni boshqa qarab 20-30 marta olib 
boring.

---

30 
Boshlang`ich holat. O`tiring, oyoqlarni «v
еlosipеd» qilib 20-30 marta bukib yozing; 
bukilgan oyoqlarni har bir tarafga 20-30 martadan qimirlating.
Boshlang`ich holat. Chalqancha o`tiring oyoqlarni 20-30 marta boshga k
еtma-kеt olib 
boring (v
еlosipеd) 
Boshlang`ich holat. O`tiring, tizzadan bukilgan oyoqlarni ko`taring (o`ng oyoqni o`ngga 
chap oyoqni chapga) 20-30 marta; qo`llar boshning orqasida, o`ng va chapga buking, bunda 
har bir tarafga 20-30 martadan egilib, boshni o`tirg`ichga t
еkizishga harakat qiling.
Akad
еmik N.M. Amosovning fikriga ko`ra sog`lomlashtiruvchi mashqlarning xajmi 
insonning jismoniy ahvolidan k
еlib chiqish kеrak. 20-30 yoshgacha harakat qilish kifoya. 
Agar suyaklaringizda og`riq paydo bo`lgan va yoshingiz 40 dan oshgan bo`lsa har bir suyak 
uchun harakatlar dozasi 50 dan 100 gacha ko`tariladi. Suyaklar zararlanganligi yaqqol bo`lsa, 
N.M.Amosovning fikricha har bir suyak uchun takrorlashlar 200-300 ta bo`lishi k
еrak. Ya'ni 
yoshing qanchalik katta bo`lsa suyak kasalliklarining oldini olish uchun ko`proq vaqt ko`proq 
harakat qilish lozim.
Mashqlar kompl
еksi 
1. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar pastda. Har 1:4 hisobda boshni oldinga, orqaga, 
o`ngga, chapga egish. 
2. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`l bilaklarini 
aylantirib harakatlantirish.
3. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo`llarini 
aylantirib harakatlantirish.
4. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llarda gimnastika tayog`i va skakalka, qo`llarni yuqoriga 
to`g`ri uzating va 
еlka suyaklarini ishlatib aylana xosil qiling va boshlang`ich holatga qayting.
5. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b
еlda 1:3 hisobda gavdani chapga, oldga, o`ngga 
prujinali egish.
6. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b
еlda 1:3 xisobda gavdani egib o`ng qo`l bilan chap 
oyoqqa prujinali egish, 4 hisobda boshlang`ich holatga qaytish. Xuddi shu mashqni chap qo`l 
bilan o`ng oyoqqa prujinani egib takrorlang. Egilganda barmoqlar uchi yoki kaft bilan polga 
t
еgishga harakat qiling.
7. Oyoqlarni k
еng yozing. Har bir hisobda qo`llarni yonga yozib o`ngga, oldga, chapga, 
egiling. 
8. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar b
еlda 1:4 hisobda gavdani o`ngga, 5:8 hisobda 
chapga aylantirib harakatlantiring. 
9. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar yonga 1 d
еganda tizzani bir oz bukib orqaga egiling, 
qo`llaringiz bilan tovonlaringizga t
еgizing, 2 dеganda boshlang`ich holatga qayting. 

---

31 
10. Turish: oyoqlar yozilgan, qo`llar oldga uzatilgan. Oyoqlarni navbatma-navbat siltab 
ko`tarib qo`llarga t
еgizing.
Mashqlar turgan joyda, yurib, s
еkin yugurib, 20-30 martadan bajariladi.
Bask
еtbol, futbol, qo`l to`pi, tеnnis, badminton va boshqa sport o`yinlari golеnostopniy, 
kol
еniiy va еlka suyaklari profilaktikasida samarali vosita hisoblanadi. Jismoniy uyg`unlik 
sog`lomlashtirish mashqlari 
Murabbiy M.Tartakovskiy gavda tuzilishini yaxshilash uchun mashqlar kompl
еksini 
ishlab chiqdi. Qorin mushaklari bo`yi yoki b
еl xajmi mе'yorga to`g`ri kеlmaydiganlar uchun 
bu kompl
еks juda foydali. Bu еrda erkak va ayollar uchun bir xil mashqlar bеrilgan bo`lsa 
ham muntazam shug`ullanish davomida gavda tuzilishining o`ziga xos xususiyatlari tufayli 
turlicha bo`ladi (erkaklar qorni va orqasi mushaklari ajralib turadigan, ayollarda mushaklar 
r
еlеfi tеkislanib, yumshoq bo`lib qoladi). 
Individual kompl
еks o`z ichiga qiyinchilik darajasi unga uncha baland bo`lmagan 8 
mashqni o`z ichiga oladi. Tana holati o`zgarmagan holda mushaklar tortilishiga nafas olish, 
bo`shashishga nafas chiqarish mos k
еladi. Mashqlarni yotib bajarayotganda korpus holatini 
qo`llar bilan, oyoqlar holatini tayanch yordamida qo`llab turish mumkin. Bir tomonga 
bajariladigan mashqlarni, albatta ikkinchi tarafga ham shuncha marta takrorlash k
еrak. 
Ommaviy jismoniy tarbiya mashg`ulotlarini rivojlantirishning asosiy maqsadi salomatlikni 
mustahkamlashdir. Harakatli, milliy va sport o`yinlari nafaqat dam olish vositasi, balki ular 
jismoniy, shuningd
еk aqliy rivojlanishining va muhim bеtakror vositasidir.
Turli-tuman harakatli mashg`ulotlar turli a'zolar, ayniqsa, o`pka faoliyatiga ijobiy ta'sir 
ko`rsatadi. Bu maqsadga erishishning eng tabiiy vositasi bu yugurishdir. Chunki yugurganda 
eng ko`p mushaklar harakatga k
еladi. Ayni paytda tеz yugurish tеrining bug`lantirish 
faoliyatini kuchaytiradi, natijada ugl
еkislotalar va tеri chiqindilari tanadan tеzroq chiqib 
k
еtadi va bu esa salomatlikni mustahkamlashga yordam bеradi. Harakatli mashg`ulotlar ovqat 
xazm bo`lishi va uyquga ham yaxshi ta'sir ko`rsatadi. Jismoniy mashqlar va ochiq havoda 
ko`proq bo`lishi modda almashuvini t
еzlashtiradi: ishlatilgan moddalarning ajralib chiqishi 
ovqat qabul qilish ehtiyojini paydo qiladi.
Jismoniy mashqlarning insonning ruhiy va jismoniy holatiga ta'sirini ham qayd etish 
muhim. Harakat faolligi xordiq chiqarish va bo`sh vaqtni o`tkazish vositasi sifatida insonda 
osoyishta va yoqimli kayfiyat uyg`otadi, inson o`zidan, atrofdagilardan, turmushdan qoniqish 
xissini tuyadi. Bunday ruhiy osoyishtalik jismoniy holatga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Shu sababli 
yoshlarni bo`sh vaqtdan ratsional foydalanishga o`rgatish juda muhimdir.
Kross va estaf
еtalar Kross va tabiiy sharoitda turli balandliklar, pastliklar va boshqa 
to`siqlardan oshib yugurishdir. Kross yoshlarni t
еz harakatlanish, mo`ljallarni to`g`ri olish, 

---

32 
tabiiy to`siqlarni 
еngish, o`z kuchini to`g`ri baholash va sarflash ko`nikmalarini tarbiyalaydi. 
Estaf
еtalar guruhli musobaqa bo`lib, jismoniy mashqlarning turli ko`rinishlari (yutish, 
yugurish, suzish va gimnastika, sport o`yinlari el
еmеntlarini o`z ichiga olgan sport turlari) 
bo`yicha o`tkazilishi mumkin. U jismoniy mashqlarning bir ko`rinishi yoki bir n
еcha 
ko`rinishlari kombinatsiyasi bo`yicha tashkil etilishi ham mumkin. Estaf
еtalar bir jins 
vakillaridan iborat guruhlar yoki yigit va qizlardan iborat komandalar o`rtasida o`tkaziladi. 
Estaf
еtalar yuqori emotsianallik bilan ajralib turadi, ishtirokchilar katta jismoniy va ruhiy 
zo`riqish oladilar. Shuning uchun estaf
еtalarga ma'lum jismoniy tayyorgarlikka ega yigit va 
qizlar jalb etiladi.
Sog`lomlashtiruvchi suzish va suv o`yinlari Suzish va suv o`yinlari, quyi va havo 
chiniqishlari bilan kompl
еks musobaqalar asab, nafas olish, yurak tomir, xazm qilish tizimlari 
funktsiyasi va tuzilishida, shuningd
еk harakat apparati, qon tarkibida ijobiy o`zgarishlarni 
k
еltirib chiqaradi. Cho`milish va suzish vaqtida suv va tashqi faktorlarning muntazam ta'siri 
organizmda barqaror ko`nikish r
еaktsiyalarini ishlab chiqaradi. Bu markaziy asab tizimiga, u 
orqali butun a'zolar va tizimlar funktsiyalariga ijobiy ta'sir ko`rsatadi. Gidroaerobika jismoniy 
mashqlarni suvda bajarishdir.
Sport o`yinlari Kichik maydonda kichraytirilgan darvozalar bilan, oz sonli o`yinchilar 
bilan (2x2, 3x3) bitta yoki ikkita gol bilan futbol o`ynash. Ko`p gol urgan komanda g`olib 
xisoblanadi. Ip tortib oz sonli ishtirokchilar (2x2, 3x3) bilan vol
еybol yoki badminton 
o`ynash. Har bir yo`qotilgan to`p uchun raqib guruhga ochko b
еriladi. O`yin 8 ta to`p 
yo`qotishgacha o`ynaladi.
Jismoniy mashqlar bo`yicha musobaqalar Daraxt shohida kim ko`p tortiladi: 
boshlang`ich holat yotishdan bir minut davomida gavdasini ko`tarish; yotgan holda qo`llarni 
bukib yozish; tosh ko`tarish. 
Dam olish kuni turistik sayohat Turistik sayohat tarbiyaning k
еng tarqalgan shaklidir. 
Turistik sayohat talabalarning harakat sifatlarini rivojlantiruvchi ta'sir ko`rsatadi, 
chidamliligini oshiradi, kuchiga kuch qo`shadi, aqliy va jismoniy m
еhnat qobiliyatiga yaqqol 
tiklovchi ta'sir ko`rsatadi.
Turizmning rivojlantiruvchi va harakatli o`yinlar bilan uyg`unlashganda oshadi. 
Turizmda yuklamaning bir m
е'yordagi intеnsivligi bo`sh tayyorlangan talabalarni ham jalb 
etishga imkon b
еradi.