Mavzu: tabiiy resurslar: tuproq, suv, O’simlik va hayvonlarni muhofaza qilish

 
TABIIY RESURSLARNING TASNIFI 
Tiklanadigan 
Tugamaydigan 
Tabiiy
resurslar 
Tiklanmaydi 
gan 
Tugaydigan 
Kosmik 
resurslar 
Iqlim 
resurslari 
Yer osti 
boyliklari 
Tuproq
qoplami 
O’simliklar
olami 
Daryo 
energiyasi
Hayvonot 
dunyosi 
Suv 
resurslar 

---

- 6 - 
Inson o’zining yashashi uchun kerak bo’lgan, oziq-
ovqat energiyasining 88% ni tuproqdan, 10% ni o’rmon 
va o’tloqlardan 24% ni okeandan olmoqda. 
Quruqlikning 13% i (19 mlrdga) haydab ekin 
ekiladigan yerlardir. Dunyo bo’yicha ekin ekiladigan 
maydonning 14%ni sug’oriladigan yerlar tashkil qiladi. 
O’zbekistonda esa yer fondi 41,5 mln.ga bo’lib, 
uchun 28,95 mln.ga qismidan qishloq xo’jaligida, 
foydalaniladi, 4,2 mln.ga sug’oriladigan yerlarga to’g’ri 
keladi. 
Insonning taosiri ayniqsa sug’oriladigan yerlarga 
kuchli 
bo’lib 
hisoblanadi. 
Inson 
dehqonchilik 
faoliyatida yerga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lsa, 
tuproqning holati va biologik xususiyati yaxshilanadi, 
hosildorlik ortadi. 
Biz insonlarning tuproqqa nisbatan salbiy taosirini 
guvohi bo’lamiz, natijada tuproq holati buziladi, yaoni 
sho’rlanadi, eroziyaga uchraydi, tuproq tuzilishi, sifati 
buziladi, o’t bosadi va boshqa salbiy holatlar yuz beradi. 
Masalan: 
O’zbekistonning tog’ va tog’ oldi 

---

- 7 - 
rayonlaridagi tuproqlarning 50% eroziyaga uchragan. 
Sug’oriladigan zonada esa 600 ming gektar yer suv va 
shamol eroziyasiga uchragan, 1,3 mln. gektar yer 
sho’rlangandir, yaoni bu respublikadagi sug’oriladigan 
yerlarning 50% i yaroqsiz holga kelgan demakdir. 
SHunday ekan, tuproqni muhofaza qilish dolzarb 
masalalardan hisoblanadi. Bu sohada 1-navbatdagi 
vazifa tuproq eroziyasining oldini olish va tuproqning 
sho’rini yuvishdan iborat.
Buning uchun tashkiliy xo’jalik tadbirlarini, 
agrotexnik tadbirlarini, gidrotexnik, irrigatsiya o’rmon 
melliorativ tadbirlarini, tuproqning ifloslanishini oldini 
olish kabi ishlarni amalga oshirish zarur.
Masalan: shamol eroziyasiga qarshi kurashda 
ixotazorlar tashkil etish va daraxtlar ekish, almashlab 
ekishni to’g’ri yo’lga qo’yish, tuproq agrotexnika 
talablari darajasida chuqur haydash, tuproqqa tabiiy 
o’g’itlar berish, ko’chma qumlarni mustahkamlash, 
tuproqning qayta sho’rlanishiga yo’l qo’ymaslik (zovir, 
drenajlar, tashkil etish) sho’rlangan yerlarni yuvib 

---

- 8 - 
turish, sug’orish meoyoriga amal qilish, sug’orish 
madaniyatini ko’tarish kabi usullar ishlab chiqish va 
hayotga tadbiq qilish zarurdir. 
Er kurrasidagi suvlardan iborat bo’lgan qobiq 
gidrosfera deyiladi. Unga sayyoramizdagi barcha suvlar 
okean, dengiz, cho’l, daryo, muz, botqoqlik va 5 km 
gacha bo’lgan yer osti suvlari kiradi.
Yer yuzidagi suv miqdorini 100% desak, shuning 
93,96% na sho’r okean va dengiz suvlari 4,12% ni, yer 
osti suvlari 1,69% ni muzlikdagi suvlar 0,026 % ni 
daryo suvlari va chuchuk suv miqdorlari 84 mln. 827,2 
ming km
3
ni tashkil etadi yoki butun gidrosferadagi suv 
miqdorining 6% i demakdir. Gidrosferadagi suv doimo 
harakatda bo’lib, bir holatdan ikkinchi holatga aylanib 
turadi. 
Suv yer sharidagi barcha organizmlarning hayoti 
uchun zarur bo’lgan muhim mineraldir. Suv kundalik 
ehitiyojida 
foydalanib 
kelinatgan 
boshqa 
tabiiy 
resurslardan farq qiladi. CHunki kishilik jamiyatida

---

- 9 - 
suvning o’rnini bosadigan boshqa hech qanaqa resurs 
yo’q. Bu esa suvning bebaho ekanligidan dalolat beradi. 
O’simlik va hayvonlar organizmida suvning 
miqdori 50-68% bo’ladi. Go’sht tarkibida 50% suv o’lsa 
sutda 87-89%, sabzavotlarda 80-95% ga yetadi. 
Suv sanoat ishlab chiqarishda, qishloq xo’jaligida 
va qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlarida nihoyatda 
zarur va muhim bo’lib, suv resurslarini muhofaza qilish 
muhimdir. 

---

- 10 - 
Suv va suv resurslarini ifloslanishi deyilganda 1-
navbatda insonning salbiy faoliyatini ko’z oldimizga 
keltirish 
kerak. 
Suv 
xavzalarining 
angropogen 
ifloslanish manbalariga quyidagilar kiradi.
Bularga sanoat va maishiy xo’jalik korxonalardan, 
davolash 
sog’lomlashtirish 
kabi 
tashkilotlardan 
chiqadigan iflos oqava suvlar, yuvuvchi sintetik 
moddalar, ruda, shaxta, neft’ korxonalarida yuvilish 
natijasida oqiziladigan iflos suvlar, avtomobil va temir 
yo’l transportidan chiqqan, suvlar, yog’och tayyorlash, 
uni qayta ishlash va tashishda hosil bo’ladigan 
chiqindilar, chorvachilik fermalaridan oqib chiqadigan 
iflos suvlar, qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish 
natijasida vujudga kelgan oqava-tashlandiq va zovur 
suvlar, 
zaharli 
ximiyaviy 
moddalar 
ishlatilgan 
dalalardan oqib chiqadigan suvlar, shahar va qishloq, 
ishchi shaharchalari hududidan oqib chiqadigan suv 
manbalarini ko’rsatish mumkin.
Ana shu ifloslanish natijasida barcha tirik 
organizmlar, jumladan inson isteomol qiladigan 

---

- 11 - 
o’simlik va o’simlik mahsulotlari, hayvon va hayvon 
mahsulotlari tarkibiga zaharli moddalar o’tib, kishilar 
zarar ko’radi. 
Masalan: daryo va ariqlardagi suv tarkibida kaliy, 
kal’tsiy, fosfor organik moddalar, azot birikmalarining 
miqdori yildan-yilga ko’payib bormoqda.
Salor arig’i, CHirchiq, Zarafshon daryolari va 
boshqa bir qancha suv manbalarida salomatlik uchun 
xavfli moddalar ko’p miqdorda uchraydi. Suv 
manbalarini 
ifloslantirmaslikka 
daovat 
qiladigan 
targ’ibot ishlar ko’lami va samarasi juda past darajada. 
Ifloslangan suvlarni tozalash choralarini qo’llash 
natijasida bunday ko’ngilsiz hodisalarni oldini olish
mumkin. 
Bunday 
tozalash 
usullariga 
mexanik, 
kimyoviy, biologik tozalash usullari mavjud. 
Suv insonning sihat salomatligini saqlashda katta 
ahamiyatga ega. Odam organizmini 65 % i suvdan 
iborat. SHuning uchun inson suvsizlikni juda og’ir 
kechiradi.

---

- 12 - 
Organizmidagi suvni 6-8%ni yo’qotsa, harorati 
ko’tariladi, teri qizarishi, yurak urishi, nafas olishi 
tezlashadi. muskullarida charchoq paydo bo’ladi, boshi 
aylanadi, og’riq boshlanadi. 
Suv yo’qotishi yanada ortib borsa, odam halok 
bo’lishi mumkin. Suv odam organizmida moddalar 
almashinishi jarayonida taom hazm qilishda, organizm 
uchun zarur moddalarni sintezlashda faol ishtirok etadi. 
Mo’tadil iqlim sharoitida suvning o’rtacha iste’moli 
sutkasiga 1,5-3 litrga yetadi, lekin issiq iqlim sharoitida 
suvga bo’lgan talab 2-3 hissa ortadi. 
Suv isteomoli mehnatning og’ir yengilliligiga 
bog’liq. boradi. odam og’ir jismoniy mehnat bilan 
mashg’ul bo’lganda kuniga 4-5 litrga yetishi 
mumkin.CHo’l mintaqasida jismoniy mehnat jarayonida 
sutkasiga suv isteomoli 11 litrga yetadi.
Ko’rsatilgan suv meoyorlari organizmda fiziologik 
ehtiyojini 
qondirish 
uchun 
kerak 
bo’lgan suv 
miqdoridir. 

---

- 13 - 
Turar joylarda jon boshiga o’rtacha suv sarfi 200 
litr bo’lib, katta shaharlarda ichimlik suv sarfi 400-450 
litrga yetadi. 
O’simliklar dunyosi yerdagi hayotning birlamchi 
manbai hisoblanadi. Ular yiliga 380 mlr tirik organik 
modda hosil qiladi. Buning 325 mlrd tonnasi, dengiz va 
okean o’simliklariga 38 mlryad tonnasi o’rmonlarga, 6 
mlrd tonnasi o’tloqlarga to’g’ri keladi. 
Bundan tashqari o’simliklar tabiatda eng muhim 
jarayonni fotosintezni o’tab, barcha tirik organizmlarda 
nafas olishi uchun zarur bo’lgan kislorodni yetkazib 
beradi. 
Fotosintez natijasida yern sharidagi suv 5,8 mln 
yilda atmosferadigi kislorod 5800 yilda, karbonat 
angridrid 7 yilda bir marta yangilanib turadi. 
O’simliklar muhim tabiiy geografik omil sifatida 
yer yuzidagi suv oqimiga bug’lanishga, tuproqda nam 
saqlanishida, atmosferani pastki qismidagi havo 
oqimiga, shamolni kuchi va yo’nalishiga hayvonlarning 
hayotiga katta ta’sir etadi.

---

- 14 - 
O’simliklar shahar va qishloqlarni mikro iqlimiga 
ham taosir qilib, havoni tozalab turadi va havoda 
kislorod miqdorini doimo yetarli darajada mavjud bo’lib 
turishini taominlaydi. O’simliklar jamiyat ulari behisob 
oziq-ovqat, xom ashyo, dori-darmon, qurilish materiali 
va boshqa sohalarni asosiy manbaidir.
Yer sharida mavjud bo’lgan 500 ming o’simlik 
turidan, 6000 turidan inson kundalik hayotida 
foydalanadi. shundan 1500 turi dorivor o’simlik sifatida 
ahamiyatga ega.
O’zbekistonda 4148 tur o’simlik mavjud bo’lib, 
shundan 577 tasi dorivor, 103 turi bo’yoqdor, 560 turi 
efirli moyli o’simliklardir. 
O’zbekistonning cho’l, adir, tog’ va yaylovlarida 
to’qayzor va o’tloqzorlarida, vohalarda o’stirilayotgan 
madaniy o’simliklar holatini yaxshilash, ulardan unumli 
foydalanish va himoya qilish hozirgi kunda dolzarb 
vazifalar hisoblanadi. 
Bu ishlarni amalga oshirish, bir tomonidan tegishli 
tashkilotlar zimmasiga yuklanish talab etilsa, ikkinchi 

---

- 15 - 
tomonni respublika aholisining umumiy saviyasini 
oshirishni jumladan, ekologik tahlim berishni talab 
etadi. 
Korxona va muassasalar rahbarlari bu masalaga 
bo’lgan munosabatini va maosuliyatini oshirish zarur. 
Ma’lumki; O’zbekiston yer maydonini 5% va 2,37 
mln gektarini o’rmon tashkil etadi. Bunday o’rmonlarni 
bir qismi respublikani tekislik qismida, qolgan qismi 
tog’li rayonlarda joylashgan. 
Respublikamizda 
sanoat 
uchun 
xom 
ashyo 
hisoblangan 
o’simlikdan 
shuningdek 
mevali 

---

- 16 - 
o’simliklardan tartibsiz foydalanish natijasida ularning 
turlari kamayib, noyob o’simliklarga aylanib bormoqda.
Masalan: shuvoq, isiriq, itsiyg’oq, quyonsuyak, 
yetmak, shovul, yorongul, anzur piyozi, yovvoyi anjir, 
yong’oq, omonqora, marmarak, zira, sumbul, bodom, 
tog’ piyozi, shirach, sug’ur o’ti, astragal, chinnigul, lola 
kabi 
o’simliklarning 
kundan 
kunga 
kamayib 
borayotganligini guvohimiz. 
Ayniqsa 
kamayib, 
noyob 
bo’lib qolgan 
o’simliklarni maxsus muhofazaga olish talab etilmoqda. 
SHunga ko’ra bunday o’simliklarni 400 dan ortiq turini 
O’zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritish zarurati tug’ildi. 
O’simlik va hayvonlarning ayrimlari saqlab qolish 
uchun maxsus qo’riqxonalar va buyurtma maydonlari 
ajratilgan. 

---

- 17 - 
TABIIY RESURSLAR
Yerusti va yer osti hozirda
faol o
’zlashtirilgan. 
Hozirda litosferada yerosti
qazilmalari 10 km bo
’lgan
chuqurlikdan olinmoqda. 
Demak o’simliklarni muhofaza qilish, har bir 
insonning asosiy burchi bo’lib qoladi. 
Yo’qolib 
borayotgan 
o’simliklarni 
yig’ish, 
sindirish, payhon qilish, ulardan guldasta va gerbariylar 
tayyorlash kabi hollar man qilinadi. 
 
Ma’lumotlarga ko’ra, Yer sharida kishilar yiliga 
hayvonlar hisobiga 180 mln. t. oqsil moddasiga boy 
bo’lgan oziq-ovqat xom ashyosi olmoqdalar. Dunyo 
bo’yicha taqsimlanayotgan moyning 40 % hayvonlar 
hisssiga to’g’ri kelmoqda. Dunyo bo’yicha oziq-ovqat 

---

- 18 - 
yetishtirish uchun yiliga 70-80 mln t. dengiz hayvonlari 
va baliqlar tutilmoqda, kelajakda bu ko’rsatkich 100 
mln t.na yetkiziladi.
Ma’lumki, Yer yuzidagi biologik xilma-xillik tirik
mavjudotni yashashi uchun eng muhim omillardan 
hisoblanadi. O’simlik va hayvonlarni mahsulotisiz inson 
hayotini tasavvur qilib bo’lmaydi. 
Biologik 
xilma-xillik 
nehmatlaridan 
nooqilona 
foydalanish, uni muhofaza qilmaslik oqibatida kundan - 
kunga inson yashash sharoiti yomonlashib bormoqda. 
Bu esa insoniyat hayotini xavf ostida qoldirmoqda. SHu 
bilan birga bioxilma-xillikni yo’qolib borish surhati 
ham 
o’sib bormoqda. O’z navbatida ekologik 
muvozanatni buzilishiga sabab bo’lmoqda. 
Olimlarning qayd etishicha, 60 foizga yaqin ekologik 
tizim nooqilona foydalanishidan tanazzulga yuz tutishi 
oqibatida 
bioxilma-xillikni 
yo’qolishiga sabab 
bo’lmoqda.

---

- 19 - 
TABIIY RESURSLAR
Yer yuzida dehqonchilik
maqsadlarida ishlatiladiga
yerlar hududning 10 %ini
tashkil qiladi. Dunyo
aholisi jon boshiga 0,5gr 
maydon to
’g’ri keladi.
T.Mavrio’ev (2005) mahlumotiga ko’ra, 1600 yildan 
hozirgi kungacha, 484 turdan ko’proq hayvon va 654 
turdan ko’proq o’simlik yo’qolib ketgan. Hozirda har 
kuni 10 turdagi hayvon , har xaftada bir turdagi o’simlik 
yo’qolib bormoqda. Bir tur o’simlikning yo’qolishi 
taxminan 
30 
turdagi 
hashorat 
va 
yumaloq 
chuvalchanglarning yo’qolishiga olib keladi. 

---

- 20 - 
Yuqoridagilardan kelib chiqib talaba yoshlarga 
ekologik tahlim-tarbiya berishda halqaro va respublika
miqyosida bioxilma-xillikni asrashda olib borilayotgan
ishlar xususida mahlumotlar berish bilan ularning 
ekologik siyosiy onglarini oshirish katta ahamiyatga 
egadir.
Biologik xilma-xillikni saqlash masalasi BMT 
boshchiligida dunyoviy tus olgan. 1992 yili Rio-de-
Janeyro shahrida (Braziliya) 167 davlat ishtirokida 
biologik xilma-xillik to’g’risida xalqaro konventsiya 
qabul qilindi. Konventsiyaning maqsadi biologik xilma-
xillikni saqlab qolish, uning komponentlaridan to’g’ri 
foydalanish hamda, genetik resurslardan keladigan 
foydani davlatlararo to’g’ri taqsimlashdan iborat bo’ldi. 
2004 
yilda 
Malayziyaning 
poytaxti 
Kuala-
Lumpurda o’tkazilgan 7-konferentsiyada K. Topfer 
2000 yildan boshlab, har yili 60 ming biologik tur 
yo’qolib borayotganligi, bu raqam yanada ortishi 
mumkinligini qayd etdi. 

---

- 21 - 
O’rmon yong’inlari, muhitning kimyoviy zaharli 
moddalar bilan ifloslanishi, o’simlik va hayvonot
dunyosidan noqonuniy foydalanish kabi salbiy holatlar 
bahzi kamyob turlarning yo’qolishiga sabab bo’lmoqda. 
Bu holatni oldini olish maqsadida BMT tomonidan
2010 yilni “Biologik xilma-xillikni saqlash yili” deb 
ehlon qilindi.
O’zbekiston o’ziga xos o’simlik va hayvonot 
dunyosiga ega. So’nggi yillarda insonning xo’jalik 
faoliyati natijasida flora va faunaga tahsir darajasi 
ortdi.
Tuproq o’simlik, hayvon va mikroorganizmlar bilan 
birga murakkab ekologik sistema biogeotsenozni 
vujudga keltiradi. Yer sharida 500 ming o’simlik turidan 
6000 turidan inson kundalik hayotida foydalanadi.
Respublikamizda 4500 ga yaqin o’simlik turlari 
bo’lib, ularning 10-12 % muhofazaga muhtojdir. 
Umurtqali hayvonlarning 677 turi bo’lib, shundan 15 
foizi O’zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan. Bu borada 
Respublikamizda keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. 

---

- 22 - 
O’zbekiston Respublikasi 1995 yildan Biologik xilma-
xillik Konventsiyasiga ahzodir. Konventsiya shartlariga 
binoan, Respublika Prezidenti I.Karimov 1998 yil 1 
aprelda Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan 
“O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni 
saqlash bo’yicha milliy strategiya va harakat rejasi”ni 
imzoladi. 
Ushbu hujjatning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, 
1997 yildan “Yovvoyi fauna va floraning qirilib bitishi 
xavfiga tushgan turlari “ bo’yicha, Xalqaro savdo
Konventsiyasi (SITES) ning ahzosi. 1998 yildan 
“Ko’chmanchi yovvoyi hayvonlarni muhofaza qilish
bo’yicha Bonn konventsiyasi doirasida, Afro-Osiyo 
ko’chmanchi suv qushlarini muhofaza qilish bo’yicha
xalqaro bitim” ahzosidir. 
O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni
saqlash va undan foydalanishning xuquqiy tartibi 1997 
yil 
26 
dekabrda 
qabul 
qilingan 
O’zbekiston 
Respublikasining “O’simlik dunyosini muhofaza qilish 
va undan foydalanish to’g’risida”gi, “Hayvonot 

---

- 23 - 
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish 
to’g’risida”gi qonunlar bilan tartibga solingan.
Insoniyat 
tomonidan 
amalga 
oshirilayotgan 
tadbirlar hech qachon biosferaning o‘z-o‘zini tiklash 
qobiliyati o‘rnini bosolmaydi.
Faqatgina 
tabiiy 
holida 
saqlanib 
qolgan 
biosferaning barqaror muvozanatini tiklab turishi 
mumkin. Insoniyatning