Mavzu Tabiiy resurslar tasnifi Reja

Mavzu Tabiiy resurslar tasnifi


Reja:

1. Tabiiy resurslar to`g`risida tushuncha.

2.Tabiiy resurslarning klassifikatsiyasi.

3.Tabiiy resurslardan foydalanishning printsip va qoidalari.

4.Tabiiy resurslarni muhofaza qilishning aspektlari.

Mustaqil ish maqsadi: Tabiiy resurslar tushunchasini asoslab berish, ularning xossalariga ko`ra turlanishi, ulardan foydalanishda qanday printsip va qoidalarga amal qilish zarurligini oddiy misollar asosida tushuntirib berish, tabiiy resurslarni muhofaza qilish zaruriyati nimada ekanligi to`g`risida malaka hosil qilish.
Tabiiy resurslar to`g`risida tushuncha
Tabiiy resurslar nima? «Resurs» - bu frantsuzcha so`z bo`lib, imkoniyat degan ma'noni anglatadi. Tabiiy resurslar – bu inson o`zining hayot faoliyati uchun tabiatdan oladigan va kelajakda olishi mumkin bo`lgan barcha noz-ne'matlardir. Tabiat inson uchun yashash muhiti va resurslar manbai hisoblanadi. Atmosfera havosi, yer, suv, quyosh nuri, iqlim yer osti boyliklari, iqlim, o`simliklar va hayvonot dunyosi – bularning barchasi tabiiy resurslardir.
Tabiat resurslari, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va maʼnaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xoʻjalikda foydalaniladigan hamda insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan, uni oʻrab turgan tabiiy muhitning barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari. Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer, mineral boyliklar, foydali qazilmalar, oʻsimliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (koʻpgina foydali qazilmalar), tugamaydigan (suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga boʻlinadi. Tabiiy xom ashyolarni koʻp darajada isteʼmol qiluvchi kuchlarning jadal rivojlanishiga bogʻliq ravishda tabiat resurslari bilan taʼminlash muammolari yanada dolzarblashib bormoqda. Tuproq, atmosfera va gidrosferaning ifloslanishiga qarshi kurashishda jahonning barcha mamlakatlari kelishib faoliyat yuritishlari zarur boʻlib, tabiat resurslari muhofazasi global xarakterga ega boʻlmoqda. Tabiat resurslarini oʻzlashtirishning muhim bosqichlari — ularni aniqlash (razvedka qilish), oʻrganish, alohida turlari boʻyicha kadastrlar (masalan, yer kadastri, suv kadastri) tuzishdan iborat. Oʻzbekiston Respublikasida tabiat resurslari kadastrlarini tuzish va yuritish Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat kadastrlari toʻgʻrisida" qonuni (2000-yil, 15 dekabr)ga muvofiq olib boriladi.
Tabiat resurslarini baholashning ilmiy asoslangan 3 tipi mavjud: texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy. Tabiat resurslarini toʻgʻri baholash ulardan foydalanishda eng yuqori samaralarga erishishning muhim sharti hisoblanadi. Inson tafakkuri oʻsishi bilan bogʻliq holda tabiat resurslari turlari ham kengayib bormoqda, bunda eng zamonaviy texnik vositalardan foydalaniladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanib borishi bilan tugaydigan tabiat resurslari oʻrnini bosuvchi yangi sunʼiy materiallar ishlab chiqarilmoqda, Dunyo okeani boyliklari oʻzlashtirilmoqda. Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanishi yoʻlida tabiat resurslaridan samarali foydalanish va tabiatda ekologik muvozanatni taʼminlab turuvchi yangi sifatli texnologiyalarni yaratish talab etilmoqda. Xom ashyo va energiya manbalaridan rejali tarzda foydalanish uni uzoq muddatga yetishini taʼminlaydi/ (yana q. Tabiatni muhofaza qilish).

Tabiiy resurslarning klassifikatsiyasi

Tabiiy resurslar ulardan foydalanish vaqtiga ko`ra 2 ga bo`linadi: real va potentsial resurslar. Real resurslarga inson hozirgi vaqtda foydalanayotgan resurslar kiradi. Potentsial resurslar esa inson ayrim sabablarga ko`ra hozircha foydalanmayotgan, ammo kelajakda foydalanishi mumkin bo`lgan resurslardir.
Tabiiy resurslar o`zlarining tarkibiy tuzilishiga ko`ra ham 2 ga bo`linadi: elementar (sodda) va kompleks (murakkab) resurslar.
Elementar resurslarga misol qilib Mendeleyevning davriy sistemasidagi barcha kimyoviy elementlarni, shuningdek shamol energiyasi va turli xildagi nurlarni keltirish mumkin.
Kompelks resurslarga kimyoviy elementlarning birlashmalarini (m., toshko`mir, suv, havo, turli xildagi rudalar va h.k.z) kiritish mumkin. Demak, kompleks resurslar elementar resurslardan tashkil topadi.
Elementar va kompleks resurslar tushunchasini jonli tabiatga nisbatan ham qo`llash mumkin. Bu o`rinda elementar resurslarga misol qilib ma'lum bir maydondagi o`simlik yoki hayvon populyatsiyasini olish mumkin. Shu maydondagi biotsenozni esa kompleks resurs deyish mumkin.
Tabiiy resurslar o`zlarining chekli va cheksizligiga ko`ra 2 guruhga bo`linadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslar.
1.Tugaydigan resurslar 2 xil bo`ladi:
a)tiklanadigan resurslarga - bularga tuproq, hayvonot va o`simliklar olami misol bo`ladi. Agar biror sababga ko`ra bu resurslarga nisbatan ma'lum vaqt noto`g`ri munosabatda bo`linsa ular zaiflashib va kamayib qoladi, keyinchalik to`g`ri munosabatda bo`linganida ular son va sifat jihatidan qayta tiklanishi mumkin.
Tabiiy resurslardan foydalanishning printsip va qoidalari
Tabiiy resurslardan foydalanishning printsip va qoidalari tabiatdagi barcha predmet va hodisalarning o`zaro bog`liqligiga asoslangan bo`lib, ular quyidagilardir:
birinchi qoida – ko`pqirralilik qoidasi. Bu qoidaga ko`ra tabiiy resurslardan foydalanishda ularning ko`p qirrali ahamiyatga ega ekanligini hisobga olish zarur. Masalan, o`rmon resurslaridan foydalanishda shuni hisobga olish kerak-ki, o`rmon xalq xo`jaligi uchun yog`och manbai bo`lib hisoblanadi. Bu yog`och qurilishda va kimyo sanoati uchun xom ashyo bo`lib xizmat qiladi. Lekin o`rmon resurslari bundan tashqari havoga kislorod yetishtirib beradi, tuproqda namlikni saqlaydi, tuproqni yuvilib ketishdan asraydi, mikroklimat hosil qiladi, insonga meva-chevalar yetkazib beradi. Qolaversa o`rmon yovvoyi hayvonlar uchun yashash maskani bo`lib ham xizmat qiladi. Buni daryo misolida ham ko`rish mumkin (u chuchuk suv arteriyasi, qulay va arzon transport kommunikatsiyasi, gidroelektrostantsiyalarni harakatga keltiruvchi kuch va h.k.z.);
ikkinchi qoida – regionallik qoidasi. Har bir joyning tabiiy resursidan foydalanishda bu resursning o`sha joydagi miqdorini hisobga olish zarur. Masalan, Yer yuzining turli regionlarida suv resurslari turlicha joylashgan. Agar shimoliy regionlarda suv serobligidan yer botqoqlashgan bo`lsa, janubda suv tanqisligidan yerlar qaqragan. Shuning uchun suvdan foydalanishda bu joylarda hisob-kitobli ish yuritilishi lozim;
uchinchi qoida – o`zaro bog`liqlik qoidasi. Bu qoidaga ko`ra biror tabiiy resursdan foydalanish u bilan bog`liq bo`lgan boshqa resursning holatiga ham ta'sir qiladi. Masalan, ma'lum maydonda rudali ma'danlarning ko`plab olinishi o`sha joyning relfi va boshqa tabiiy holatlariga ta'sir qiladi, natijada bu joylarning o`simlik va hayvon dunyosi o`zgarib ketadi; elementar resurs hisoblangan azotning havodan ko`plab so`rib olinishi uning o`rnini boshqa gazlar egallashiga olib keladi va h.k.z.
Tabiiy resurslarni muhofaza qilishning aspektlari
Ibtidoiy odamlar tabiiy resurslardan foydalanish davomida ularning kamayishi hodisasini sezib, o`z hayotlarini davom ettira olishlari uchun bu resurslarni muhofaza qilish kerak ekanligini tushunib yetganlar. Ammo bu faqatgina masalaning iqtisodiy tomonini hisobga olgan holda muhofaza qilish edi. Jamiyat rivojining keyingi davrlarda inson tafakkurining o`sishi bilan tabiat muhofazasining boshqa aspektlari ham kelib chiqaboshladi.
Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilishning aspektlari quyidagilardan iborat:

1)iqtisodiy aspekt – uzoq o`tmishda kelib chiqqan bo`lib, hozirgi zamon va kelajak uchun ham muhimdir. Inson o`z iqtisodiy holatini yaxshilash uchun tabiiy resurslarni o`zlashtiradi. Ma'lumotlarga ko`ra qazilma boyliklardan foydalanish 1940 y. aholi jon boshiga dunyo bo`yicha o`rtacha 7,4 t.ni tashkil qilgan bo`lsa, 2000 yilga kelib bu miqdor 35-40 t.ga yetdi. Hozirgi vaqtda har yili yer ostidan 1000 mlrd.t. yoqilg`i va qurilish materiallari qazib olinadi, 800 mln.t. metall eritiladi. 1984 yil ma'lumotiga ko`ra Yer yuzida 2,5 mlrd t. neft va 20 mlrd. t. ko`mir yoqilgan, 2 mlrd m3 yog`och ishlatilgan, 50 mln. t. baliq, qisqichbaqa va mollyuskalar ovlangan.

Xulosa qilib aytganda biz tabiiy resurslardan qanchalik ko`p foydalansak, shunchalik iqtisodimiz ko`tariladi, ammo bunda ularning tugab qolishi mumkinligini hisobga olib, ularni iqtisod zaruriyati uchun ham muhofaza qilish zarur.

2)gigiyena – sog`lomlashtirish aspekti – atrof muhit ifloslanishining kishilar sog`ligiga ta'sir ko`rsatishi munosabati bilan yaqin o`tmishda kelib chiqdi. Iqtisodni ko`tarish uchun tabiatga o`tkaziladigan ta'sir, agar u puxta o`ylab qilinmasa, teskari natijalar berishi mumkin. Masalan, 1959 y. AQSH ning Michigan shtatida yapon qo`ng`izlariga qarshi dalalarga sepilgan zaharli ximikatlardan tuproq jiddiy zaharlanib, uning hosildorligi pasayib ketdi, bundan hayvonot olami ham jiddiy zarar ko`rdi. Sobik Ittifoq davrida bunday hodisalar O`zbekistonda ham sodir bo`lib turar edi. Buning saboqlari hozirgacha sezilib kelmoqda.

Yashayotgan muhitimiz sofligini saqlash salomatligimiz garovidir, shunga ko`ra sog`lomlashtirish aspektining muhimligi doimo saqlanib qoladi.

3)tarbiyaviy aspekt – insonda mehr-shavqat, oliyjanoblik hislarini tarbiyalashda tabiat keng o`rin egallaydi. Tabiatni dildan sevadigan kishilar odatda ko`ngilchan, xushfe'l, noziq didli, Vataniga, xalqiga va do`stlariga sodiq, vatanparvar kishilar bo`ladi. Shuning uchun ham bola bog`cha yoshidanoq tabiatni sevish ruhida tarbiyalanadi

4)estetik aspekt – tarbiyaviy aspekt bilan chambarchas bog`liq bo`lib, u ham insoning shakllanishida muhim rol o`ynaydi. Agar inson tabiatdan estetik zavq olmaganida edi, xalq orasidan yozuvchi va shoirlar, qo`shiqchi va kompozitorlar yetishib chiqmagan bo`lar edi. Betxoven va Rimskiy-Korsakov musiqa yaratishda qushlarning sayrashidan foydalanganlar. O`zbekiston yozuvchilar jamiyati qarorgohining so`lim tabiatli Do`rmonda joylashishi ham shundan.

Estetik aspekt qadimda kechikkan bo`lib, qadimgi odamlar toshlarga turli hayvonlar sur'atini chizib qoldirganlar. Buni Navoiy shaxri yaqinida joylashgan Sarmish hududidagi tog` toshlarida ham ko`rish mumkin.

5)ilmiy idrok qilish aspekti – xalq xo`jaligining barcha sohalari uchun, ayniqsa texnika taraqqiyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kishilar o`zlarining barcha yaratuvchanlik ishlarida tabiatdan andaza olganlar. Eramizdan avvalgi 460-370 yillarda yashab o`tgan grek faylasufi Demokrit bu to`g`rida shunday deb yozgan edi: «Biz muhim ishlarni bajarishni hayvonlardan o`rgandik, aniqrok qilib aytganda, biz to`qish va bichish-tikish kasbini o`rgimchakdan, uy qurishni qaldirg`ochdan, qo`shiq aytishni sayroqi qushlardan, oqqush va bulbuldan o`rgandik».Hayvonlar, shu jumladan qushlar, asalarilar va hatto sahro chumolilari ham bir yerdan boshqa yerga ko`chganlarida ketib-kelish yo`nalishlarini osmondagi fazoviy jismlarga qarab belgilaydilar. Inson samolyotni yaratishda ninachining uchish printsipiga, ultratovushni tutuvchi lokatorlarni yaratishda esa ko`rshapalakning sezgi organlari ish printsipidan foydalangan.

Tabiat resurslari, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va maʼnaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xoʻjalikda foydalaniladigan hamda insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan, uni oʻrab turgan tabiiy muhitning barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari. Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer, mineral boyliklar, foydali qazilmalar, oʻsimliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (koʻpgina foydali qazilmalar), tugamaydigan (suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga boʻlinadi. Tabiiy xom ashyolarni koʻp darajada isteʼmol qiluvchi kuchlarning jadal rivojlanishiga bogʻliq ravishda tabiat resurslari bilan taʼminlash muammolari yanada dolzarblashibbormoqda. Tuproq, atmosfera va gidrosferaning ifloslanishiga qarshi kurashishda jahonning barcha mamlakatlari kelishib faoliyat yuritishlari zarur boʻlib, tabiat resurslari muhofazasi global xarakterga ega boʻlmoqda. Tabiat resurslarini oʻzlashtirishning muhim bosqichlari — ularni aniqlash (razvedka qilish), oʻrganish, alohida turlari boʻyicha kadastrlar (masalan, yer kadastri, suv kadastri) tuzishdan iborat. Oʻzbekiston Respublikasida tabiat resurslari kadastrlarini tuzish va yuritish Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat kadastrlari toʻgʻrisida" qonuni (2000-yil, 15 dekabr)ga muvofiq olib boriladi.
Tabiat resurslarini baholashning ilmiy asoslangan 3 tipi mavjud: texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy. Tabiat resurslarini toʻgʻri baholash ulardan foydalanishda eng yuqori samaralarga erishishning muhim sharti hisoblanadi. Inson tafakkuri oʻsishi bilan bogʻliq holda tabiat resurslari turlari ham kengayib bormoqda, bunda eng zamonaviy texnik vositalardan foydalaniladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanib borishi bilan tugaydigan tabiat resurslari oʻrnini bosuvchi yangi sunʼiy materiallar ishlab chiqarilmoqda, Dunyo okeani boyliklari oʻzlashtirilmoqda. Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanishi yoʻlida tabiat resurslaridan samarali foydalanish va tabiatda ekologik muvozanatni taʼminlab turuvchi yangi sifatli texnologiyalarni yaratish talab etilmoqda.
Xulosa
Tabiat resurslari, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va maʼnaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xoʻjalikda foydalaniladigan hamda insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan, uni oʻrab turgan tabiiy muhitning barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari. Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer, mineral boyliklar, foydali qazilmalar, oʻsimliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (koʻpgina foydali qazilmalar), tugamaydigan (suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga boʻlinadi. Tabiiy xom ashyolarni koʻp darajada isteʼmol qiluvchi kuchlarning jadal rivojlanishiga bogʻliq ravishda tabiat resurslari bilan taʼminlash muammolari yanada dolzarblashib bormoqda. Tuproq, atmosfera va gidrosferaning ifloslanishiga qarshi kurashishda jahonning barcha mamlakatlari kelishib faoliyat yuritishlari zarur boʻlib, tabiat resurslari muhofazasi global xarakterga ega boʻlmoqda. Tabiat resurslarini oʻzlashtirishning muhim bosqichlari — ularni aniqlash (razvedka qilish), oʻrganish, alohida turlari boʻyicha kadastrlar (masalan, yer kadastri, suv kadastri) tuzishdan iborat. Oʻzbekiston Respublikasida tabiat resurslari kadastrlarini tuzish va yuritish Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat kadastrlari toʻgʻrisida" qonuni (2000-yil, 15 dekabr)ga muvofiq olib boriladi.
Tabiat resurslarini baholashning ilmiy asoslangan 3 tipi mavjud: texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy. Tabiat resurslarini toʻgʻri baholash ulardan foydalanishda eng yuqori samaralarga erishishning muhim sharti hisoblanadi. Inson tafakkuri oʻsishi bilan bogʻliq holda tabiat resurslari turlari ham kengayib bormoqda, bunda eng zamonaviy texnik vositalardan foydalaniladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanib borishi bilan tugaydigan tabiat resurslari oʻrnini bosuvchi yangi sunʼiy materiallar ishlab chiqarilmoqda, Dunyo okeani boyliklari oʻzlashtirilmoqda. Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning rivojlanishi yoʻlida tabiat resurslaridan samarali foydalanish va tabiatda ekologik muvozanatni taʼminlab turuvchi yangi sifatli