Мавзу: Табиий ресурслардан самарали фойдаланишда солиқларнинг таъсирчанлигини ошириш масалалари

3.2. 

Tabiiy 

resurslardan 

samarali 

foydalanishni 

va 

ekologik 

samaradorlikni  ta’minlashda  soliqlarning  ta’sirchanligini  oshirishning 

ustuvor yo’nalishlari. 

 

Biz  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  foydalanish 

samaradorligini  oshirish  vositalaridan  biri  bo’lgan  tabiiy  resurs  soliqlari 

mexanizmidagi  mavjud  muammolar,  ularni  tabiiy  resurslardan  foydalanishiga 

salbiy  ta’siri  va  bu  boradagi  ularni  bartaraf  etishga  qaratilgan  biz  tomonimizdan 

taklif qiladigan takomillashtirish masalalari, shuningdek, tabiiy resurs soliqlarining 

tabiiy  resurslardan  foydalanish  samaradorligini  oshirishga  qaratilgan  ahamiyatini 

oshirish yo’llarini ko’rib chiqdik. 

Yuqoridagi  fikrlarimizni  umumlashtirib,  tadqiqotlarimiz  davomida  amalga 

oshirgan nazariy mushoxada va amaliy materiallarimizga asoslangan holda xo’jalik 

yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  samarali  foydalanishini  va  ekologik 

---

61 

 

samaradorlikni  oshirishni  ta’minlashga  qaratilgan  soliqlarning  ta’sirchanligini 

oshirishning ustuvor yo’nalishlarini karib chiqamiz. 

Tahlililarimiz  natijalariga  asoslangan  holda  aytishimiz  mumkinki,  xo’jalik 

yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  samarali  va  oqilona  foydalanishi 

hamda ekologik samaradorlikni ta’minlashda soliqlarning ta’sirchanlik ahamiyatini 

oshirish masalalarini ikki yunalishda amalga oshirish mumkin. 

Birinchidan, 

xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan 

foydalanishi  yoki  atrof  tabiiy  muhitga  etkazadigan  ta’siriga  ko’ra  maxsus 

soliqlarni,  ya’ni  tabiiy  resurs  soliqlarini  joriy  etish  orqali  ularning  tabiiy 

resurslardan  samarali  va  oqilona  foydalanishiga,  atrof  tabiiy  muhitga  kamroq 

salbiy  ta’sir  ko’rsatishiga  iqtisodiy  jihatdan  ta’sir  ko’rsatiladi,  ya’ni  ularning  bu 

boradagi  faoliyatiga  bilvosita  tartibda  ta’sir  ko’rsatiladi.  Xo’jalik  yurituvchi 

sub’ektlarning  imkoni  boricha  cheklangan  resurslardan  samarali  va  oqilona 

foydalanish  hisobiga  foyda  qismini  oshirishga  bo’lgan  faoliyati  rag’batlantiriladi, 

aks holda ular soliq majburiyatlarining oshishi hisobiga jazolanadi.  

Ikkinchidan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tabiiy resurslardan samarali va 

oqilona  foydalanishga,  atrof  tabiiy  muhitni  sog’lom  bo’lishiga  erishishga 

qaratilgan  faoliyati  boshqa  turdagi  soliqlar,  masalan,  foyda  solig’i,  mol-mulk 

solig’i kabi soliqlardan imtiyozlar berish orqali bevosita rag’batlantiriladi. Ushbu 

yo’nalish bo’yicha respublikamiz soliq tizimida quyidagi elementlar amal qiladi: 

Yuridik  shaxslardan  olinadigan  foyda  solig’i  buyicha  ikkita  imtiyoz  ko’zda 

tutilgan  bo’lib,  ularning  birinchisiga  muvofiq,  yuridik  shaxslarning  soliq 

solinadigan  foydasi  ekologiya  organlariga  beriladigan  badallar  summasi  soliq 

solinadigan  foydaning  bir  foizidan  ko’p  bo’lmagan  miqdorida  kamaytirilsa, 

ikkinchisi  esa,  yuridik  shaxslarning  soliq  solinadigan  foydasi  tabiatni  muhofaza 

qilish  tadbirlarini  o’tkazishga  ketgan  xarajatlarning  o’ttiz  foizi  summasiga 

kamaytiriladi. 

Bundan  tashqari  foyda  solig’i  mexanizmida  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar 

tomonidan  suv  xo’jaligi  tizimlaridan  belgilangan  limitlardan  ortiqcha  olinadigan 

suv  uchun  to’lov  jazo  chorasining  bir  turi  sifatida  qo’llaniladi.  Ya’ni,  ushbu 

---

62 

 

ortiqcha to’lov foyda solig’i bazasiga qayta qo’shiladigan xarajat sifatida tiklanadi 

va qonunchilikda belgilangan foyda solig’i stavkasi miqdorida soliqqa tortiladi. 

Yuridik 

shaxslarning 

mol-mulkiga 

solinadigan 

soliq 

hisoblab 

chiqarilayotganida esa soliq solinadigan baza tabiatni muhofaza qilish, sanitariya-

tozalash maqsadida foydalaniladigan ob’ektlarning qiymatiga kamaytiriladi. 

Demak,  yuqoridagilardan  aytishimiz  mumkinki,  respublikamizda  xo’jalik 

yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  samarali  va  oqilona  foydalanishi, 

ekologik  samaradorlikni  oshirishga  qaratilgan  soliq  siyosati  asosan  tabiiy  resurs 

soliqlari  orqali  amalga  oshiriladi.  Boshqa  soliq  turlari  bo’yicha  ekologik 

samaradorlikni ta’minlashga qaratilgan soliq imtiyozlarining kamligi esa, ularning 

bu  jarayonga  ta’sir  doirasi  bevosita  bo’lsa-da,  kamligicha  qolayotganligini 

ko’rsatadi. 

Shuni  aloxida  ta’kidlash  lozimki,  respublikamizning  amaldagi  soliq  tizimida 

xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  me’yoridan  ortiq 

foydalanilganlik,  atrof  tabiiy  muhitga  me’yordan  ortiq  zarar  etkazganlik  uchun 

jarimalar  amal  qilsa-da,  ular  boshqa  rivojlangan  mamlakatlar  soliq  amaliyotidagi 

mavjud  holatdan  ancha  kamni  tashkil  etadi.  Tabiiy  resurslarning  cheklanganligi, 

ularni  ko’pchilik  qismining  qayta  tiklanmasligi,  atrof  tabiiy  muhit  ifloslanishi 

kuchayib  borayotganligidan  kelib  chiqqan  holda,  bizningcha,  tabiiy  resurslardan 

me’yoridan  ortiq  foydalanilganlik,  atrof  tabiiy  muhitga  me’yordan  ortiq  zarar 

etkazganlik uchun jarimalar miqdorini oshirish lozim. 

Mamlakat soliq tizimida tabiiy resurs soliqlarining rolini oshirish, ular orqali 

xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  tejamkorlik  va  oqilona 

foydalanishini ta’minlashga erishish mumkin. 

Bunda  faoliyati  bevosita  tabiiy  resurslarga  bog’liq  bo’lgan  (ayniksa,  yer  osti 

boyliklaridan)  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  nisbatan  yuqori  darajada  soliqlar 

joriy  etish,  ishlab  chiqarishning  keyingi  bosqichidagi  xo’jalik  yurituvchi 

sub’ektlarga  esa,  kamroq  darajada  soliqlar  joriy  etish  asosiy  yunalish  sifatida 

belgilanishiga  qaratilgan  soliq  islohotlarini  olib  borish  lozim.  Natijada,  bir 

tomondan, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasini tabiiy resurslar miqdori 

---

63 

 

va  sifatiga  bog’liq  bo’lib  qolishining  oldi  olinsa,  ikkinchi  tomondan  esa,  xo’jalik 

yurituvchi  sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  imkon  darajasida  kam  foydalangan 

holda  ulardan  ko’proq  foyda  olishi  rag’batlantiriladi.  O’z  navbatida  tayyor 

mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  va  infrato’zilmani  rivojlantirishga  qaratilgan  soliq 

imtiyozlari  esa  soxalar  rivojlanishini  ta’minlaydi  va  ular  tomonidan  ishlab 

chiqarilgan  tovar  (ish,  xizmatlar)ning  mamlakat  milliy  daromadidagi  ahamiyatini 

oshirishga  xizmat  qiladi.  Qayd  etilganidek,  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning 

tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanishga, atrof tabiiy muhitni sog’lom 

bo’lishiga  erishishga  qaratilgan  faoliyatini  foyda  solig’i,  mol-mulk  solig’i  kabi 

soliqlardan imtiyozlar berish orqali bevosita rag’batlantirish mumkin. 

Mazkur bobni yoritish davomidagi taklif va tavsiyalarimizni umumlashtirgan 

holda quyidagilarni qayd etishimiz mumkin: 

Respublikamiz  amaliyotidagi  tabiiy  resurs  soliqlarining  xo’jalik  yurituvchi 

sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  foydalanishini  rag’batlantirishdagi  ahamiyati 

etarli  emasligidan  kelib  chiqqan  holda  tabiiy  resurs  soliqlariga  ustuvor  ahamiyat 

qaratish  va  bunda  birinchi  navbatda  ular  mexanizmida  xo’jalik  yurituvchi 

sub’ektlarning  tabiiy  resurslardan  foydalanish  jarayoni  bilan  bog’liqlikni 

kuchaytirish lozim. 

Shuningdek,  ixchamlashtirilgan  soliqqa  tortish  tartiblari  bo’yicha  soliqqa 

tortilmay  qolayotgan  tabiiy  resurlarni  bosqichma-bosqich  soliqqa  tortish 

mexanizmini joriy etish lozim. 

Respublikamizda  tabiiy  resurslardan  samarali  foydalanishni  va  ekologik 

samaradorlikni  ta’minlashda  soliqlarning  rag’batlantiruvchilik  ahamiyatini 

oshirishning  ustuvor  yunalishlarini  amaliyotga  tatbik,  etish  lozim.  Bunda  yildan-

yilga soliqlarni kamaytirishga qaratilgan davlat siyosatini ma’qullagan holda, soliq 

tushumlari  tarkibida  tabiiy  resurs  soliqlari,  ayniqsa  atrof  tabiiy  muhitni 

ifloslantirish bilan bog’liq soliqlarga va bunda tabiiy resurslardan me’yoridan ortiq 

foydalanilganlik,  atrof  tabiiy  muhitga  me’yordan  ortiq  zarar  etkazganlik  uchun 

jarimalarga  ustuvor  ahamiyat  qaratilishi,  ularni  davlat  budjeti  daromadlarini 

shakllantirishdagi ahamiyatini oshirishga ustuvorlik berilishi lozim. 

---

64