Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Ikkinchi sinfda tabiatshunoslik materialini o’rganish metodikasi.          2- 
sinfda  o’quvchilar  atrof  olam  bilan  tanishish  bo’yidia  dasturlarda  tabiat  bilan 
tanishishni  davom  ettiradilar.  Boshlang’ich  sinf  o’qituvchisi  shuni  yodda  tutishi 
kerakki,  tabiat  va  jamiyat  atrof  olam  bilan  tanishtirish  kursida  ikki  parallel  yo'1 
emas, balki bir yo’nalishdir, unda tabiatshunoslik va ijtimoiy xarakterdagi masalalar 
O’zaro  bir  -birlarini  boyitib,  uyg’unlashgan.  Garchi  ba'zi  darslarda  ko’proq 
tabiatshunoslik,  boshqalarida  ijtimoiy  masalalar  qarab  chiqilsa  ham,  asosiy  g’oya  - 
inson,  jamiyat,  tabiat  birligi,  ajral-mas  butunligiga  asoslangan.  Bu  g’oya  kursning 
asosini tashkil qUadi. 
Ikkinchi  yil  o’qitishning  vazifasi  birinchi  sinfda  belgilangan  yo’nalishlarni 
yanada  rivojlantirishdir.  Har  bir  mavzuni  ochib  berishda  bolalarning  Vatan, 
jonajon  tabiat,  ijtimoiy  hayot  to’g’risidagi  aniq  tasavvurlari  kengayadi. 
o’quvchilarda  uyda,  maktabda  va  boshqa  jamoat  joylarida  to’g’ri  yurish-turish 
uquvlari  hamda  ko’nikmalarini  shakllantirishga,  bolalar  o’rtasida  o’rtoqlik 
munosabatlarini,  kattalarga  o’tiborni,  mehnatga  hurmatni  tarbiyalashga, 
shuningdek,  tabiatdagi  muhim  o’zaro  aloqalarni  aniqlashga,  unga  muhabbat  va 
muruvvatli munosabatni shakllantirishga e'tibor qaratiladi. 
1-  va  2-  sinf  dasturlarini  taqqoslash  aytib  o’tilgan  har  bir  mavzuda  qanday 
yangi  masalalar  ko’rib  chiqilishini  ko’rsatadi.  Chunonchi,  “Bizning  uy”  mavzusi 
bo’yicha o’quvchilarning bilganlarini takrorlay borib, o’qituvchi ota-onalar kasblari, 
oilada mehnat majburiyatlarini taqsimlanishi masalasiga to’xtalishi kerak. 
2- sinfda “Kuzda odamlar mehnati”, “Ijtimoiy foydali mehnat” va “Ota-onalar 
kasbi” mavzulari bo’yicha o’quvchilar tanishadigan obyektlar doirasi kengayadi, ba'zi 
o’zaro  aloqalar  ular  ongiga  yetkaziladi,  umumlashtirish  shakllanadi.  Chunonchi, 
bolalarni transportning yangi turlari bilan tanishtira turib, o’qituvchi yer usti, havo, 
suv transportlarining barcha turlari uchun nima umumiyligini, transportning qancha 
turlari borligini hikoya qiladi. 
Bolalar  yo’lovchi  tashuvchi  transportdagi  yurish-turish  qoidalarini  bilib 
oladilar, ularni bajarishga o’rganadilar. Bu shu mavzuning  boshqa masalalariga ham 
daxldordir:  shaharning  madaniy-oqartuv  muassasalari,  maishiy  xizmat  korxonalari  va 
boshqa joylarga borish, ularning vazifalarini aniqlash, shu muassasalarda ishlayotgan 
odamlar  mehnati  bilan,  tanishtirish  bilan  bog’lanadi.  Bunda  har  safar  jamoat 
joylaridagi yurish-turish qoidalari ishlanadi. 
Mashg’ulotlar  davomida  bolalarda  sinf,  maktab  jamoasi  hayotida  faol 
qatnashishga,  kattalarga  baholi  qudrat  yordam  berishga  intilishni  tarbiyalashga 
imkon beruvchi sharoitlarni yaratish muhimdir. 
Bolalarga  turli  kasbdagi  kishilar  mehnatiga  hurmat  hissini  tarbiyalashga 
alohida  o’rin  beriladi.  Odamlar  mehnati  bilan  hayot  uchun  zarur  bo’lgan  barcha 

---

narsalar yaratiladi: don yetishtiriladi, yangi uylar, maktablar, kasalxonalar quriladi, 
kitoblar chop  etiladi, deb ta'kidlaydi. Qishloq joylarida  - g’allakorlar, paxta-korlar, 
chorvadorlar,  agronomlar  mehnati,  shaharlarda  -  muhandis,  konstruktor,  ishchi  va 
shu  kabilarning  mehnati  qadrlidir.  Bolalarga  aniq  misollarda  sanoat  hamda  qishloq 
xo’jaligining  jadal  rivojlanishi  nimaning  hisobiga  ta'minlanayotganligini,  turli  kasb 
egalarining  mehnatini  mashinalar  qanday  yengillashtirayot-ganligini,  nima  uchun 
ular (aloqa boiimi, ferma, do’kon va shu  kabilar) yordamida ishlar tez va yaxshiroq 
bajarilishini ko’rsatmoq lozim. 
O’qituvchining  vazifalaridan  biri  har  bir  kishining  mehnati  boshqa 
odamlarning  mehnati  bilan  bog’liqligini  tushuntirishdir.  Hosilni  yig’ib  terib  olish 
yoki  uy  qurilishini  kuzatib,  bolalar,  shuningdek,  odamlar  mehnati  xizmat  qiluvchi 
transportning  (kombaynlar,  yuk  mashinalari  va  shu  kabilarning)  batartib  ishiga 
bog’liq ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Agar o’qituvchi o’z hikoyasini atrofdagi 
hayotdan  misollar  keltirish  bilan  biiga  olib  borsa,  ularni  mamlakatimizda  sodir 
bo’layotgan voqealar bilan bog’lasa, yanada yaxshi bo’ladi. 
Eng  muhim  vazifalardan  yana  biri  -  bolalarni  tabiatning  konkert  obyektlari  va 
hodisalari  bilan  tanishtirishni  davom  ettirishdir.  o’simlik  va  hayvonlar  to’g’risidagi, 
yil fasllarining asosiy belgilari haqidagi bilimlarsiz o’quvchilarda ekologik aloqalar, 
tabiatni  muhofaza  qilish  zarurligi  to’g’risida  tasavvurlarni  shakllantirish,  tabiatga 
muruvvatli  munosabatni  tarbiyalash  mumkin  emas.  Dasturda  bolalar  farq  qila 
olishga o’iganishlari kerak bo’lgan daraxt, buta hamda xona o’simliklarining muxtasar 
ro’yxati ko’rsatilgan. 
O’quvchilarning faqat o’simlik va hayvonlarning nomlarinigina bilishlari emas, 
balki  ular  (daraxt,  buta,  o’t  o’simliklari,  dar-randa,  qush,  baliq,  hasharotlar)ni 
guruhlashtira  olishlari  ham  muhimdir.  Masalan,  o’quvchilarni  xona  o’simliklari  bilan 
tanishtira  turib,  o’qituvchi  o’quvchilardan  qaysi  o’simliklaraing  nomlarini 
bilishlarini  so’raydi.  Keyin  3-4  o’simlik  nomini  aytadi.  Farq  qiladigan  belgilari 
yaxshi ifodalangan o’simliklarni tanlaydi. 
Erta  gullovchi  o’simliklar  oldida  bolalar  albatta  hasharotlarni  ko’radilar. 
o’qituvchi  bolarilarning  o’simliklar  oldiga  shirin  nektar  (gul  shirasi)  yig’ish  uchun 
uchib  kelganliklarini,  uni  keyin  asalga  aylantirishlarini  tushuntiradi.  Odamlar 
o’simliklarni yulib  olganlarida ular faqat o’simliklarni halok qilibgina qolmasdan, 
balki  hasharotlarga  ham  zarar  keltiradilar.  Bunday  holda  hashatorlar  oziqdan  mahrum 
bo’lib qoladilar. o’qituvchi: “Atrofda biz qanday hasharotlarni  ko’ryapmiz?  Nima 
uchun  biz  ularni  qishda  ko'rmaymiz?”  deb  so’rashi  mumkin.  Agar  baqa  yoki 
qurbaqani  ko’rish  iloji  bo’lsa,  nima  uchun  bu  jonivorlar  uyqudan  kech 
uyg’onganliklarini  so’rash  kerak  bo’ladi.  Bolalar  birinchi  sabab  -  kunlar  issiq  bo’lib 
qolganligini  aytadilar.  Agar  zarur  bo’lganda  o’qituvchi  baqa  va  qurbaqalarning 
hasharotlar 
bilan 
oziqlanishini 
eslatib  o’tishi  kerak.  Demak,  bahorda 
hasharotlarning  paydo  bo’lishi  baqa  va  qurbaqalar  uyg’onishining  ikkinchi 
sababidir.  Negaki,  ularning  asosiy  ovqati  -  iskabtopar  va  pashshalardir.  Baqalarni 
o’ldirish - minglab zararkunanda hasharotlarni erkinlikka chiqarish demakdir. 
Shunday  qilib,  bolalar  o’simlik  va  hayvonlar  hayoti  uchun  zarur  bo’lgan  eng 
muhim sharoitlar haqida bilib oladilar, tirik mayjudotlar hayotidagi o’zgarishlarni shu 
sharoitlarning  o’zgarishi  bilan  bog’laydilar,  o’simlik  va  hayvonlarning  har  xil 
guruhlari  o’rtasidagi  aloqalarni  bilib  oladilar.  Bu  ekologik  aloqalarni  bilish  tabiatga 
muruvvatli, mas'uliyatli munosabatni shakllantirishga yoidam beradi. 

---

Tabiat  va  jamiyatning  o’zaro  aloqalarini  ko’ra  turib,  tabiatning  amaliy 
ahamiyati  ustida  to’xtash  lozim.  Chunonchi,  shahar  (qishloq)dagi  qurilishlarga 
bag’ishlangan  mashg’ulotda  har bir  oila hayoti  uchun  uy-joy  qurilishining  ahamiyati 
to’g’risida, quruvchi kasbi, qurilish texnikasi to’g’risida, shuningdek, qurilish uchun 
material  (qum,  loy,  ohak)ni  odamlar  tabiatdan  olishi  to’g’risida  hikoya  qilish 
mumkin.  Inson  yerdan  temir  rudasi,  ko’mir,  neft,  tabiiy  gaz  qazib  oladi.  Demak, 
tabiat,  yer  odamlarni  boqadi  va  kiyintiradi.  Tabiatning  amaliy  ahamiyatini  qadriga 
yetmaslik mumkin emas. Barcha  mehnat va kasb turlari (shaxtyor,  metalluig, g’allakor, 
paxtakor va boshqalar) tabiat bilan chambarchas bog’liqdir. 
Tabiatning turli qadriyatlari bilan insonning tabiatni muhofaza qilish faoliyati 
chambarchas  bog’liqdir.  Atrof  olam  bilan  tanishtirish mashg’ulotlarida o’quvchilar 
tabiat muhofazasi bo’yicha muayyan bilimlarni oladilar. Birinchi sinfdan ikkinchi sinfga 
o’tishda  metod  hamda  tashkiliy  ishlarda  vorislik  saqlanadi.  Ilgarigidek  katta  e'tibor 
ekskursiyalarga,  ma'noli-rolli  o’yinlarga,  muammoli  vaziyatlarga, ijtimoiy foydali 
mehnatni  tashkil  qilishga  qaratiladi.  Biroq  2-  sinfda  ko’proq  mustaqil  amaliy  ishlar 
o’tkazish,  bolalarga  muayyan  bilim  va  taqqoslash,  tahlil  qilish,  klassifikatsiyalash, 
o’zaro  bog’lanishlarni  aniqlash,  kuzatilgan  faktlarni  umum-lashtirish  uquvlarini 
talab qiladigan murakkabroq muammoli vaziyatlar taklif qilish mumkin. 
2- sinf dasturida tabiatga mavsumiy: erta va kech kuzda, qishda va erta bahorda 
ekskursiyalar  o’tkazish  mo’ljallangan.  Bundan  tashqari,  imkoniyatga  qarab 
o’qituvchi  o’quv  sayrlardan  foydala-nadi,  ular  davomiyligining  qisqaligi  va  odatda 
kuzatiladigan tabiat obyektlari va hodisalari sonining ozligi bilan farq qiladilar. Bolalar 
faqat  tabiatgagina  emas,  balki  har  xil  korxonalarga  (fabrika,  oran-jeriya,  ferma, 
maishiy  xizmat  korxonalari  va  shu  kabilarga)  ekskur-siyalar  o’tkazadilar,  kinoteatr, 
ko’igazma, klublarga boradilar. 
1-  sinf  o’quvchilaridan  farq  qilib,  o’qitishning  ikkinchi  yilida  bolalarga 
ko’proq  talablar  qo’yiladi:  ular  ekskursiya  o’tkazuvchi  bilan  suhbatda  faol 
qatnashishlari  va  o’qituvchi  topshirig’i  bo’yicha  murakkab  bo’lmagan  mustaqil 
kuzatishlarni  bajarishlari  kerak.  Chunonchi,  8-  Martga  bag’ishlangan  mashg’ulot 
ekskursiya shaklida olib borilishi mumkin. Odatda, bolalar faqat e'tibor bilan ko’rib 
va  ekskursovodni  eshitibgina  qolmasdan,  balki  ko’plab  savollar  ham  beradilar. 
Ekskursiya  2-  sinf  o’quvchilari  mehnat  darslarida  yoki  kuni  uzaytirilgan  guruhda 
o’z qo’llari bilan tayyorlagan sovg’alarni taqdim qilish bilan tugallanadi. 8- Martga 
bag’ishlab bolalarning kichik konsert dasturini tashkil qilish ham mumkin. 
2-  sinfda  deyarli  har  bir  mashg’ulotda  muammoli  vaziyatlardan  foydalansa 
bo’ladi.  Axloqiy  vaziyatlar  ko’pincha  sujetli-rolli  o’yinlarga  kiritiladi.  Masalan, 
“Biz  shahar  bo’ylab  boramiz”  (“Transportda  yurish-turish  qoidalari”  mavzusida) 
o’yin tashkil  qilinadi. Sinfda stullardan “avtobus” quriladi. Oldinda haydovchi, uning 
qo’lida  rul.  U  avtobusni  haydab  borayapti  va  to’xtash  joylarini:  “Zoopark”,  “Teatr”, 
“Maktab”ni  e'lon  qiladi.  To’xtash  joyida  yo’lovchilar  chiqadilar  va  tushadilar,  ular 
salonga  kirib,  o’rinlarni  egallaydilar,  bir-birlarigajoyberadilar,  chiptaoladilar 
vahokazo.  Pedagog  o’yinga  rahbarlik  qiladi,  o’yinga  har  xil  muammoli  vaziyatlar 
kiritadi. Masalan, o’qituvchi bolalarga shunday vaziyatni taklif qiladi: “Sen avtobusga 
chiqding va o’z do’stingni ko’rib qolding”, “Sen avtobusda o’tiribsan, to’xtash joyida 
salonga  keksa  erkak  kirdi”,  “Sen  buvang  bilan  avtobusga  chiqding,  bo’sh  o’rin  esa 
bitta”,  “Sen kelgusi to’xtash  joyida  tushasan, oldinda odamlar  ko'p”,  “Sen  do’sting 
bilan  baland  ovozda  gaplashayapsan,  yo’lovchilardan  biri  tanbeh  berdi”.  Bu 

---

vaziyatlarning  qahramonini  tasvirlab,  bolalar  u  yoki  bu  holatda  qanday  yo'l 
tutishlarini  ko’rsatishlari  kerak  bo’ladi.  Taklif  qilingan  yechim  butun  sinf  bilan 
muhokama etiladi. 
Boshlang’ich  sinflarda  bolalarni  o’qitishning  qulay  sharoit-laridan 
foydalanib, predmetlararo bog’lanishni to’liq darajada  amalga oshirish zarur. Atrof 
olam  bilan  tanishtirish  bo’yicha  mashg’ulotlarda  shakllantiriladigan  aniq 
tasavvurlar  boshqa  predmetlar  bo’yicha  vazifani  hal  qilishga  yordam  beradi  va 
aksincha. Predmetlararo aloqa nutqni rivqjlantirish kabi vazifalarni hal qilishda amalga 
oshiriladi.  “Atrof  olam  bilan  tanishtirish”  kursi  o’quv  materialining  o’zi, 
foydalaniladigan ish uslublari va metodlari bola nutqini rivojlantirish uchun qulay 
sharoitlar yaratadi. Bu mashg’ulotlarda bolalar bir-birlari bilan bevosita muloqotda 
bo’ladilar,  taassurotlari  bilan  o’rtoqlashadilar,  o’zlarining  qiziqishlari  haqida 
hikoya  qilib  beradilar.  Sujetli-rolli  o’yinlarda  bolalar  improvizatsiya  qilib,  o’z 
qahramonlari  uchun  matn  yaratadilar.  Mehnat  ta'limi,  o’qish,  atrof  olam  bilan 
tanishish  kabi  predmetlar  bilan  bog’lanish  tabiatga  va  ishlab  chiqarishga  kompleks 
ekskursiyalar o’tkazishda amalga oshirilishi mumkin.