Mavzu. Standartlarni ishlab chiqish va joriy qilish iqtisodiy samaradorligini hisoblash

Asosiy manbalar quyidagilardan iborat: 
Ishlab chiqish (loyihalash) bosqichida: 
– ishlab chiqariladigan buyumlar nomenklaturasini qisqartirish, 
birxillashtirish, 
seriyalikni oshirish
; 
– materiallarni sarflash me’yorlarini kamaytirish; 
– jihozlarni qayta sozlashga mehnat sarfini kamaytirish; 
– sotib olinadigan standartlashtirilgan tarkibiy qismlarga va butlovchi 
buyumlarga xarajatlarni kamaytirish; 
– ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat sarfini kamaytirish; 
– buyumlarning sinashga ajratib olinadigan sonini kamaytirish va sinovlarni 
arzonlashtirish; 
– brakni kamaytirish; 
– buyumni tamg‘alash va joylashga xarajatlarni kamaytirish; 
– jihozlardan foydalanishni yaxshilash; 
– ishlab chiqarish siklining davom 
etish vaqtini qisqartirish
; 
– mehnatning xavfsizligini oshirnsh. 
Foydalanish(iste’mol qilish) bosqichida: 
– ekspluatatsion sarflarni qisqartirish (xom ashyo, yoqilg‘i, materiallar va 
asboblar sarfini kamaytirish va h.k.); 

---

– extiyot qismlar, asbob va moslamalarni kamaytirish; 
– ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatishga mehnat sarfini kamaytirish; 
– foydalaniladigan jihozlarning ish unumini oshirish; 
– mahsulot tafsilotlari (xossalari) ni yaxshilash; 
– mahsulotni tashish va saqlashda uning saqlanuvchanligini oshirish; 
– transport vositalaridan foydalanishni yaxshilash; 
– omborxonalardan foydalanishni yaxshilash; 
– foydalanishda mehnat xavfsizligini oshirish. 
Tashqi savdo sohasida: 
– eksportga chiqariladigan 
mahsulot hajmini oshirish
; 
– sifati yaxshilangan eksportbop mahsulotga narxni oshirish; 
– sotib olinadigan import mahsulot hajmini kamaytirish. 
Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda quyidagi 
atamalar va ta’riflar qo‘llaniladi: 
Moddiy ifodalangan yillik tejam
– mahsulot hayotiy siklining barcha 
bosqichlarida moddiy va mehnat boyliklarining o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha, standartni joriy qilishgacha va joriy qilingandan keyin bir yilga hisoblab 
topiladi. 
Narxda ifodalangan yillik tejam
– standartni joriy qilishgacha va joriy 
qilgandan keyin mahsulotni loyihalash, ishlab chiqarish, muomala va foydalanish 
(iste’mol qilish) ga xarajatlar o‘rtasidagi bir yilga xisoblangan farq. 
Yillik iqtisodiy samara
– narxda ifodalangan yillik tejam va standartni ishlab 
chiqishga va joriy etishga yillik xarajatlar o‘rtasidagi farq
. 
Ishlab chiqarish xarajatlari
– mahsulotning ma’lum turini ishlab chiqarishga 
jonli va ilgarigi mehnat sarflari. 
Asosiy 
kapital xarajatlar
 
– ishlab chiqarish fondlarining yangisini yaratish, 
qayta tuzish (rekonstruksiya qilish) va amaldagi ishlab chiqarish fondlarini 
kengaytirishga sarflangan xarajatlar. 
Keltirish koeffitsienti
– turli vaqtlardagi sarflar keltirish koeffitsienti 
yordamida bir hisobiy yilga keltiriladi. 
Keltirish me’yori
– keltirish koeffitsientini aniqlash uchun qo‘llaniladi, 0,1 ga 
teng o‘zgarmas kattalikdan iborat. 
Me’yoriy foyda
– kapital mablag‘lar iqtisodiy samaradorligi me’yoriy 
koeffitsientining kapital mablag‘lar hajmi ko‘rsatkichiga ko‘paytmasiga teng 
bo‘lgan keltirilgan harajatlarning tashkil etuvchisi. Me’yoriy foyda kapital 
mablag‘lar summasidan foiz hisobidagi chegirma kabi aniqlanadi. 
Kapital mablag‘larning iqtisodiy samaradorligi me’yoriy koeffitsienti
– 0,15 
ga teng o‘zgarmas kattalik bo‘lib, kapital mablag‘larning har bir so‘mi kamida 
me’yoriy, ya’ni kamida 15 tiyin foyda keltirishi lozimligini ifodalaydi. 
Aylanma fondlar
– ishlab chiqarishda foydalaniladigan mehnat predmetlari 
(xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yonilg‘i va b.). Aylanma fondlar har bir ishlab 
chiqarish siklida ishlatiladi va o‘zlarining tabiiy shakllarini yo‘qotadi. Ularning 
narxi darhol tayyorlanadigan mahsulotga ko‘chadi. 

---

Aylanma mablag‘lar
– korxonaning hali 
sotilmagan tayyor mahsulotda
, 
bankdagi hisobida, g‘aznasida, hisoblarida turgan mablag‘lari. Aylanma 
mablag‘larga aylanma fondlar va muomala fondlari kiradi. 
Asosiy fondlar
– ko‘p ishlab chiqarish sikllarida ko‘p marta qatnashuvchi, 
bunda o‘zining tabiiy shaklini saqlab qoluvchi mehnat vositalari (binolar, inshoatlar, 
uzatish qurilmalari, mashina va jihozlar, transport, asbob, ishlab chiqarish asbob-
uskunalari, 
ishchi va mahsuldor xayvon
, ko‘p yillik ekinlar, o‘rmonzorlar va suvli 
erlar). 
Keltirilgan xarajatlar
– tannarx va me’yoriy foyda yig‘indisidan iborat. 
Ishlab chiqarish fondlari
– ishlab chiqarish vositalari, asosiy fondlar va 
aylanma fondlarni o‘z ichiga oladi. 
Kapital mablag‘larning iqtisodiy samaradorlik hisobiy koeffitsienti
– yillik 
tejamning standartni ishlab chiqish va joriy etishga bir yilga keltirilgan xarajatlariga 
nisbati. 
Mahsulotning tannarxi
– mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari. 
Kapital mablag‘larning qoplanish muddati
– qo‘shimcha kapital mablag‘ -
xarajatlarning yillik tejamga nisbati. 
Vaqt omili
– turli vaqtlardagi xarajatlarni keltirish koeffitsienti yordamida bir, 
xisobiy yilga keltirish. 
Iqtisodiy 
samaradorlik
 – Iqtisodiy natijalarga erishish maqsadlari va 
vositalarini bir butun qilib birlashtiruvchi, maqsadga yunaltirilgan tizimlarning 
mukammal ishlashini ifodalovchi tushuncha. 
Tejam
– boyliklarni tejab-avaylab sarflaganda olinadigan foyda. 
Iqtisodiy samara
– Topshiriqdagi maqsadga erishishga ketgan xarajatlarni 
chiqargandan keyin qolgan tejam.