Mavzu: Standart detallarning turlari haqida umumiy ma`lumotlar. Reja

-Joinin'Dmax .
3 mm gacha bo'lgan interval uchun D = >/з qabul qilinadi.
0 ‘lchamlar intervallar bo‘yicha shunday taqsimlanganki,
intervalning chekkalari va o‘rta qiymati bo‘yicha hisoblangan
joizliklar bir- biridan 5-8% dan ortiq farqlanmaydi.
Standartlar orqali joriy qilingan joizliklar va og'ishlar butun
dunyoda qabul qilingan +20°C haroratda aniqlangan detallar
o‘lchamlariga taalluqli. Bunday harorat mashinasozlik va asbobsozlik ishchi xonalari haroratiga yaqin deb qabul qilingan. Barcha
chiziqli va burchakli o‘lchovlar, o‘lchash asboblarini darajalash,
attestatsiyalash hamda aniq o‘lchashlar normal haroratda bajarilishi,
undan chetga chiqish yo‘l qo‘yilgan qiymatlardan oshmasligi kerak.
Detal va o‘lchash vositasining harorati nazorat paytida bir xil
bo‘lishi kerak (bu harorat 20°S bo‘lmasligi ham mumkin), bunga
98
detal va о‘Ichash vositasini bir xil sharoitda ma’lum vaqt saqlab,
(masalan, cho‘yan taxtanining ustida) erishish mumkin.
Oichash xatoligi mahalliy isish natijasida ham paydo boiishi
mumkin. Masalan, nazoratchi qoiinmg issiqhgi ta’siri tufayli 15
dakiqa ichida diametri 175 mm ga teng boigan vallami nazorat
qiluvchi skobaning oichami 8 mkm ga, 280 mm li valm tekshiruvchi
skobaning oichami esa 11 mkm ga o‘zgaradi. Shuning uchun,
o‘lchash vositalarini issiqlikdan saqlaydigan qoplamalar qoilash
yoki nazoratchilar termoizolyatsiyalik qoiqoplardan foydalanishlari
kerak . Agar bu birikma teshik tizimida amalga oshirilsa (7.2-rasm),
valikni pog‘onali qilib bajarish kerak bo‘ladi, buning ustiga, ikki
chekka pog‘onalaming diametrlari o‘rtasiga nisbatan kattaroq
bo'lishi lozim. Bunday uzelni yig‘ish qiyinchiliklarga uchraydi,
chunki, valikning 7 yo‘g‘onlashgan qismi vilka teshigidan o'tayotib,
uning yuzasini ishdan chiqaradi. Binobarin, tyaga, o‘q, valiklarga
o'xshash detallar aniq, sovuq holda cho'zilgan prutoklardan tashqi
yuzasiga ishlov bermasdan tayyorlanishi mumkin bo'lgan val
tizimini qo‘llash afzaldir. 0 ‘tqizishlar tizimini tanlaganda standart
detal va tarkibiy qismlaming joizliklarini hisobga olish lozim.
Masalan, tebranish podshipnigi ichki halqasining teshigi val bilan
doim teshik tizimida, tashqi halqasining tashqi diametri korpusmng
teshigi bilan biriktirilishi doim val tizimida amalga oshiriladi.
Mashinasozlikdabirikmalarning ikki turi: harakatlanuvchan va
harakatlanmaydigan turlari mavjuddir.
Harakatlanuvchan birikmalarga nisbatan asosiy talablar - bu
val bilan teshik o'rtasida eng kam oraliqni hosil qilishi kerak va
moylovchi material bilan sirpanishni, podshipnikning berilgan
eltuvchi qobiliyatini hamda mashinadan foydalanish jarayonida oraliqning oshishida sirg'alishning ko‘rsatilgan turining saqlanishini
ta’minlashi lozim.
Harakatlanmaydigan birikmalarga nisbatan asosiy talablar - bu
detallaming aniq markazlanishini ta’minlash va uzoq muddat
davomida foydalanish jarayonida kafolatlangan taranglik sababli
aylanish holatini yoki o‘qning kuchini o‘tkazishdan iboratdir.

Jo'yat tizimida 500 mm gacha boMgan oichamlar uchun turli

oraliqlar yoki tarangliklarga ega o'tkazishlami hosil qilish uchun
vallar va teshiklaming asosiy og‘ishlarining 27 ta varianti nazarda
tutilgan. ISO tizimidagi va JO'YATdagi teshiklar va vallaming
asosiy og'ishl arming joylashishi chizmasi ko'rsatilgan. Har bir
og‘ishni lotincha harflar bilan - val uchun kichik harflar, teshiklar
uchun katta harflar bilan ifodalanadi.
Asosiy val h harfi bilan, asosiy teshik - H xarfi bilan ifodalanadi.
A-H (a-h) og‘ishlari oraliqli o‘tkazishlarda, joizliklar
maydonlarini hosil qilish uchun moijallangan. Js -N (js - n) og'ishlari
- o'tishdagi o'tkazishlarda, P-ZC (p-zc) og'ishlari esa - taranglik bilan
o'tkazishlarda joizliklar maydonlarini hosil qilish uchun
moijallangan.
Har bir mohiyatlari nominal o'lchamga bog'liq bo'ladigan harf
bir qator asosiy og'ishlari ifodalaydi.
Vallaming asosiy og'ishlari tizimning qurilishi uchun asos
qilib olingan, ya’ni teshiklaming asosiy og'ishlari shunday
qurilganki, ular val tizimida teshiklar tizimidagiga o'hshagan
o'tkazishlami ta’minlashi kerak. Ular absolyut mohiyatiga ko'ra
tengdir va vallaming asosiy og'ishlari belgisiga ko'ra bir-biriga
qarama-qarshidir, boshqacha aytganda, nullik liniyaga nisbatan aks
ettiruvchi bo'lib hisoblanadi.
7.2.JoizIik birligi. Kvalitet.
Joizliklar tizimini tuzish uchun texnologik, konstruktiv va
metrologik faktorlar ta’sirini aks ettiruvchi, joizlikning nominal
o'lchamga bog'liqligini ko'rsatuvchi va aniqlik meyori bo'luvchi
joizlik birligi i(I) joriy etilgan.

Metalldan tayyorlangan silindrik detallarga ishlov berish

aniqligining tadqiqotlari asosida Iso va Jo'yat tizimlari uchun
quyidagi joizlik birliklari joriy qilingan:
500 mm gacha boigan oichamlar uchun
i = 0,45 Vd + 0,001D (2.1)
96
tenglamani ikkinchi a’zosi o‘Ichash xatoliklarini hisobga oladi;
500 mm dan 10000 mm gacha boigan oichamlar uchun
i= 0,004 D + 2,1 (2.2)
bu yerda D - har bir intervalning chekka oichamlarining o‘rta
geometrik qiymati; 1 - joizlik birligi, mkm hisobida.
Har qanday kvalitet uchun joizlik
T - a i (2.3)
bu yerda "a" - kvalitetga bogiiq va nominal oichamga bogiik
boimagan joizlik birliklarining soni.
Har bir buyumning turli vazifani bajaruvchi detallari har xil
aniqlikda tayyorlanadi. Zarur boigan aniqlik darajalarini meyorlash
uchun detal va buyumlarni tayyorlash kvalitetlari joriy qilingan.
Kvalitet ( fransuzcha qualite - sifat, ya’ni, aniqlik darajasi)
tizimdagi joizliklar qiymatlarining daraja pog'onasi. Har bir kvalitet
tarkibida qator joizliklar bor. Bular joizliklar va o'tqazishlar tizimida
barcha nominal oichamlar uchun taxminan bir xil aniqlikni
ta’minlaydi deb qaraladi. Bir kvalitet ichidagi aniqlik faqat nominal
oichamga bogiiq. JO'YAT da 19 ta kvalitet joriy qilingan: 01; 0; 1;
2;... 17 (eng aniq 01 va 0 kvalitetlari 1 kvaliteti joriy qilingandan
keyin kiritilgan). Kvalitet joizlik, ya’ni mashina detallarini tayyorlash
va nazorat qilish usullari va vositalarini joriy qiladi. 2.1 va 2.3
formulalar 5-17 kvalitetlaming joizliklarini hisoblash uchun xizmat
qiladi. Bu kvalitetlar uchun joizlik birliklarining soni tegishli
ravishda7; 10; 16; 25; 40; 64; 100, 160; 250; 400; 640; 1000 va 1600
ga teng. 6 nchi kvalitetdan boshlab, ular qo'pollashib borgan sari "a"
ning qiymatlari maxraji ф = 1,6 teng geometrik progressiyasini
tashkil qiladi. Demak, bir kvalitetdan ikkinchi, qo'polroq, kvalitetga
o'tganda joizliklar 60% ga oshib boradi. Har bir 5 kvalitetdan keyin
joizlik 10 baravar oshadl. 5 nchi kvalitetdan aniqroq kvalitetlar uchun
joizliklar ГГ (ISO Tolerance - ISO joizlikligi) quyidagi formulalar
orqali topiladi:
ГГ01 = 0,3 + 0,008 D; ITO = 0,5 + 0,012 D; ГГ1 - 0,8 + 0,020D;
97
ГГ2 =