Mavzu: sssrda jamoalashtirish siyosatining O'rta Osiyo va Qozog‘istondagi oqibatlari. Muammo

Mavzu: SSSRda jamoalashtirish siyosatining O'rta Osiyo va Qozog‘istondagi oqibatlari.

Muammo: Birinchi besh yillik (1928-1932)da…?

Respubiika iqtisodiyoti tabiatan agrar tusga ega, sanoati asosan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning uchdan ikki qismini paxtachilik sanoati tashkil qilar edi. O`lkaning ishlab chiqarish hayotida kustar-hunarmandchilik ishlab chiqarishi hamon oldingi o`rinni egallab, aholining poyafzal, kiyim-kechak va uy-ro’zg`or buyumlariga bо`lgan ehtiyojlarini qondirar edi. Hunarmandlar bozorga chiqarilgan poyafzalning 86 % ni, oshlangan terining 76%ni, kiyira-kechak va bosh kiyimlarining 85%ni, idish-tovoqlarning 60%ni ishlab chiqarar edilar. 1925 yilning oxiriga kelib sobiq SSSRda xalq xo’jaligini tiklash ishlari asosan o’z nihoyasiga yetkazildi. 1925 yilning dekabrida bo`lib o`tgan VKP(b) XIV qurultoyi sotsializm g`alabasining asosiy sharti sifatida sho`rolar mamlakatida "sotsialistik industrlashtirish"ni avj oldirishga e'tiborini qaratdi. Sanoatlashtirish O’zbekistonda dastlab sekinlik bilan amalga oshirildi. Chunki kosibu-hunarmandchilik ustivor soha edi. Mamlakatni jadal industrlash uchun mablag` masalasi keskin munozaralarga sabab bo’ldi. Industrlashtirishni jadallashtirish tarafdorlari mablag`ni qishloq xo’jaligi hisobidan olish rejasini ilgari surdilar, muxolif taraf esa, sanoatlashtirish siyosatini yoqlagani holda uni aholining moddiy ahvolini, turmush sharoitini yaxshilash va qishloq xo’jaligida kooperatsiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikda olib borishni taklif qildi. Keskin siyosiy bahs munozaralardan keyin mablag`ni agrar sektordan olishga qaror qilindi. O’zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterda edi, zero 1927-28 yillarda iqtisodiyotda qishloq xo`jiligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4 %ni tashkil qilardi edi. Respublikadagi mavjud sanoatning 90% ni qishloq xo’jalik xom-ashyosini ishlashga ixtisoslashgan edi, mahsulotlarni qayta ishlash korxonalaridan iborat bo`lib, uning 2 dan 3 qismini paxtachilik sanoati tashkil qilardi.

Birinchi besh yillik (1928-1932)da 289 ta yangi sanoat korxonasi, jumladan, Toshkent qishloq xo’jalik mashinasozlik zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodlari ishga tushirildi, Chirchiqqurilish, Olmaliqqurilish, Toshkent to`qimachilik kombinati qurilishi davom etdi. Farg`onada to`qimachilik fabrikasi va yog`zavodi, Toshkent, Buxoro, Marg`ilon va boshqa shaharlarda tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi. Sanoatlashtirish yillari respublika paxta tozalash zavodlarining texnik imkoniyatlari oshib, 1927-28 yillarda 3363 tonna paxta tolasi yetishtirdi va paxta tozalash sanoatining yalpi mahsuloti esa 165,7 mln. rublni tashkil etgan edi.
Respublikani sanoatlashtirishda elektrlashtirish ham muhim o`rinlardan birini egallaganligi tufayli, elektrstansiyalar qurilishi avj oldirildi. Masalan, Toshkent yaqinida quvvati 4 ming kilovatni tashkil etgan Bo’zsuv GESi barpo etildi. 1932 yilga kelib esa, elektr stansiyalarining soni 49 taga yetdi. Shuningdek, respublikada neft sanoati hara jadal sur'atlar bilan o`sdi, 1925-26 yillarda neft ishlab chiqarish 5,6 tonna bо`lgan bo`lsa, 1927-28 yillarda bu ko’rsatkich 47,7 tonnani tashkil etdi.
Ayrim sanoat mahsulotlari bo`yicha O’zbekiston sobiq Ittifoqda yetakchi o`ringa chiqdi. 1932 yilda paxta tolasining 89,7 %, sementning 54,2%, o`simlik moyining 56,4%, xom ipakning 42% ishlab chiqarildi.
Faqatgina birinchi besh yillikning o’zida yirik sanoatdagi ishchilar soni deyarli 3,5 baravar ko’paydi. Lekin ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilganligi bois, ularni tayyorlashga yordam tariqasida ittifoqdosh respublikalar, asosan Rossiyadan ko’plab sanoat mutaxassislari kela boshladi. 1926 yildan 1940 yilgacha O’zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 10% dan ortiqroq ko’paydi. Markazning rasiyzabon aholining ko`chirib keltirishda milliy o`lkalarda o’zining tayanch ijtimoiy qatlamini vujudga keltirish hamda ruslashtirish siyosatini amalga oshirish manfaati yotar edi.
Sanoatni jadal rivojlantirish natijasida O’zbekiston Markazga rangli va nodir metallar, oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak bilan ta'minlaydigan va sho`roIar mamlakatini xom ashyo qaramligidan xolos etishga yordam beradigan yirik xom ashyo mintaqasiga aylandi. O’zbekistonning oltin sanoati butun mamlakatning to`lov balansini mustahkamlash uchun katta mablag`lar berib turdi. Biroq, aholining ijtimoiy ehtiyojlari nazar-pisand qilinmadi, uning moddiy farovonligiga e'tibor berilmadi, bu esa turmush darajasining pasayib ketishiga olib keldi.
Sho`rolar davrida shahar va portlarni birlashtiruvchi yangi terair yol liniyalari qurilishiga ham e'tibor berildi. Farg`ona (Iskobil)-Quvasoy (1922), Qarshi-Kitob(1924), Amudaryo (Samsonovo)- Termiz (1925). 1928-29 yillarda paxtachilikni rivojlantirish maqsadida Asaka Shahrixon, Sirdaryo-Paxtaorol temir yo`llari qurildi, shuningdek, Qorasuv-Osh (1935) va boshqa temir yo'l liniyalari qurilib foydalanishga topishirildi. 1929-1931 yillarda uzunligi 1452 km bо`lgan Turkiston-Sibir (Turksib) temir yo`li qurildi.
20-yillardan O’zbekistonda avtomobil trasporti vujudga keltirildi 1921 yilda respublika avtomobil transporti ixliyorida 40 yengil va 15 avtomobili hamda Toshkent avtomobil ta'mirlash ustaxonasi bor edi. 1940 yilgacha Lenin nomidagi katta avtomobil yo'li (710 km), Faro' avtomobil yo`li (343 km) qayta ta'mirlandi va bir qancha yangi yo'li qurib bitkazildi.
Respublika hukumati 1940 yilda uzunligi 708 km bо`lgan katta o’zbek traktini (Toshkent-Termiz avtomobil yo’li) qurish haqida maxsus qaror qabul qildi. Bu ycrlning 376 km Toshkent. 222 km Samarqand, 162 km Buxoro viloyatlari mehnatkashlari tomonidan 1941 yilning4 oyida qurib tugallandi.
1924-yilga kelib, respublikadagi avtomobil korxonalarida 223 avtomobil bo`lib, 145 ming tonna yuk tashildi. 30-yillarda avtomobil transportining rivojlanishi bilan qattiq qoplamali yo`llar qurilishi boshlandi, ta'mirlash va texnik xizmat ko’rsatish korxonalari, kadrlar tayyorlaydigan o’quv yurtlari ochildi.
Yangi iqtisodiy siyosat (NEP) tufayli O’zbekiston qishloqlaridagi ahvol ancha yaxshilandi, dehqonlar o’z mahsulotini sotish, g`o’za va boshqa ekin maydonlarini kengaytirish orqali turmush darajasini yaxshilash imkoniyatiga ega bo’lishdi. Biroq, 20-yillarning ikkinchi yarmidan YAIS (NEP) o’z mohiyatini yo’qotib, erkin savdo va xususiy tadbirkorlikka chek qo`yila boshiadi. Sho`rolar boylarning yerlarini musodara qilish hisobiga kambag`al dehqonlarni yer bilan ta'minlash orqali qishloqda "sotsialistik Ijtimoiy tuzum" ning asosi bо`lgan jamoa bo`lib xo’jalik yuritishni rivojlantirisbni ko’zlab, keng miqyosli agrar islohoti avj oldirdilar. 1925 yil 2-dekabrdagi o’z SSR MIQning Favqulodda Sessiyasida qabui qilingan "Yer va suvni natsionalizatsiya qilish" to’g’risidagi dekreti qabul qilindi.
Yirik yer egalaridan tortib olingan yerlarda 60603 dehqon xo’jaligi tashkil etiladi. Bulardan tashqari, yangi va tiklangan sug`orma yerlarida yana 14751 batrak va yersiz dehqonlar xo’jaliklari tuzildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridagi yer-suv islohoti davomida sug`oriladigan 20 ga va 45 ga ortiq lalmi yerlar, sobiq amir va xon xizmatchilari, ruhoniy hamda savdogar, sudxo`rlarning xo’jaliklari musodara qilindi, Umuman, 1925-29 yillardagi yer-suv islohotini o`tkazish natijasida O’zbekistonda pomeshchik turidagi 4801 xo’jaliklar tugatildi, 23036 xo’jaliklarning ortiqcha yerlari musodara qilindi, yer jamg`armasi 474893 desyatina yerga ega bo’ldi, 89729 liklar yer bilan ta'minlandi.