Mavzu: Soʻz maʼnosini oʻzlashtirishning psixologingvistik asoslari

MAVZU: Soʻz maʼnosini oʻzlashtirishning psixologingvistik asoslari
REJA:
1.Og’zaki va yozma nuqtni oʻzlashtirishning psixologingvistik asoslari.
2. Psixolingvistika haqida ma’lumot.
3. Neyrolingvistika.

Og’zaki va yozma nuqtni oʻzlashtirishning psixologingvistik asoslari.

• Og‘zaki nutq bevosita muloqot sharoitlarida sodir bо‘ladi, shuning uchun “sur’ati bо‘yicha tez va notо‘liqroq” tarzda namoyon bо‘lib, nutq jarayonida ma’noni ifodalash uchun nolingvistik vositalar – mimika va imo – ishoralardan foydalaniladi. Yozma nutqda esa og‘zaki ma’lumotda qо‘shimcha axborot beruvchi ushbu vositalar bо‘lmaydi. Yozma nutqni о‘zlashtirish va amalga oshirishning murakkabligi uning tabiatiga bog‘liq: agar og‘zaki nutq asosan sо‘zlash – eshitish va sо‘zlarni harakatlantirish analizatorlari faoliyati bilan amalga oshirilsa, yozma nutq kо‘rish – eshitish va harakatlantirish analizatorlari faoliyatidan tarkib topadi. Yozma jarayonga butun miya, uning barcha qobiq bо‘laklari aloqador bо‘lsada, biroq unda bosh miya qobig‘ining ma’lum uchastkalari kо‘proq ishtirok etadi.

Psixolingvistika tilshunoslik ilmiga xos bo‘lgan qator yangi sohalardan biri bo‘lmish kommunikativ tilshunoslik va matn lingvistikasi, matnni o‘rganishdagi antroposentrik yondashuv, kognitiv tilshunoslik, pragmalingvistika, lingvokulturologiya, sotsiolingvistika, lingovoʻlkashunoslik, etnolingvistika sohalariga oid masalalarni tahlil qilish yo‘nalishidagi tadqiqot ishlari bilan chambarchas bog'liq.

Psixolingvistika haqida ma’lumot.

• Psixolingvistika – psixologiya va tilshunoslik o‘rtasidagi bog‘lanishlar asosida hosil bo’lgan sohadir. “Psixolingvistika” termini 1946- yilda birinchi marta AQSHda N.Pronko tomonidan qoʻllangan va 1953- yilda Indiana Universitetida o‘tkazilgan ilmiy anjumanda ommalashgan. Hozirgi davrda jahonning turli mamlakatlarida psixolingvistikaga oid nazariya va metodlar mavjud.
• Psxolingvistika nutqning hosil bo‘lish va eshitib his etish jihatlaririi nutq faoliyatining jamiyat, shaxs rivojlanishi bilan bogiiq ravishda murakkab sistema va struktura sifatida ilmiy tadqiq etadi. Psixolingvistikaning asosiy o‘rganish mavzusi nutqning hosil bo‘lishi, uning ongli ravishda eshitib his qilinishi va bolalar nutqining shakllanishidir.

“Til va tafakkurning birligi nutqda о ‘z ifodasini topadi. Nutq og‘zaki va yozma shaklda mavjud bo‘lib, unda fikrimiz moddiy shaklga kiradi”.

• “Til va tafakkurning birligi nutqda о ‘z ifodasini topadi. Nutq og‘zaki va yozma shaklda mavjud bo‘lib, unda fikrimiz moddiy shaklga kiradi”.

Yozma va og‘zaki nutq yuzaga kelishi, rivojlanish usuli, psixologik yondashuvlari bilan ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ma’lumki, insonda, avvalo, og‘zaki nutq shakllanadi. Og‘zaki nutq esa bevosita jonli muloqot jarayonida yuzaga keladi.

Psixolingvistika tarafdorlari o‘z e'tiborlarini tilning ichki tomoniga, jonli nutqqa, bevosita nutqiy jarayonga, so‘z va gaplarning ma'no tomoniga qaratib, assotsiativ psixologiya tushunchalarini va amalini kiritishga harakat qildilar.
Psixolingvistikaning o‘rganish obyektiga quyidagilar kiritilgan:

• Nutq faoliyatning vujudga kelish mexanizmi.
• Bolalar nutqining shakllanish jarayoni.
• Muayyan nutqiy vaziyatlarda so‘zlovchi bilan tinglovchi o‘rtasidagi munosabatlar.
• Nutqning axborot tashish funksiyasini o‘rganish va boshqarish.

Neyrolingvistika

Neyrolingvistika nutqiy faoliyatning miyadagi mexanizmlarini va miyaga mahalliy shikast yetishi natijasida nutqiy jarayonlarda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganadi.

• Neyrolingvistika fanining vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari neyropsixologiya va neyrolingvistika asoschisi Aleksandr Romanovich Luriya nomi bilan bog’liq. Bu olim nutqiy buzilishlari tizimli tahlil qilishni lingvistika va psixolingvistikaning nazariy tushunchalari bilan umumlashtirgan va tadqiq qilgan.

Psixolingvistikada nutqiy ifodalarning shakllanishi va qabul qilinishi kabi psixologik qonuniyatlar o‘rganilsa, neyrolingvistikada miyaga shikast yetishi natijasida nutq mexanizmlarining buzilishi va nutqda yuzaga kelgan kamchiliklar o‘rganiladi. Nutq mexanizmlari harakati miya faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, nutq mexanizmlarining buzilish sabablarini bilish shaxslar nutqidagi kamchiliklami aniqlashda va bartaraf etishda asosiy o‘rin tutadi. Shuning uchun ham neyrolingvistika va psixolingvistika bir- biriga bog‘liq boiib, neyrolingvistika psixolingvistikaning yo‘nalishi sifatida talqin qilinadi.

Psixolingvistikada nutqiy ifodalarning shakllanishi va qabul qilinishi kabi psixologik qonuniyatlar o‘rganilsa, neyrolingvistikada miyaga shikast yetishi natijasida nutq mexanizmlarining buzilishi va nutqda yuzaga kelgan kamchiliklar o‘rganiladi. Nutq mexanizmlari harakati miya faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, nutq mexanizmlarining buzilish sabablarini bilish shaxslar nutqidagi kamchiliklami aniqlashda va bartaraf etishda asosiy o‘rin tutadi. Shuning uchun ham neyrolingvistika va psixolingvistika bir- biriga bog‘liq boiib, neyrolingvistika psixolingvistikaning yo‘nalishi sifatida talqin qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Nutqni o‘stirish nazariyasi va metodikasi. –T.: Barkamol fayz media. 2018
2.Psixolingvistika. O‘quv-uslubiy majmua. ToshDO‘TAU., 2018.
3.Gluxov, V. P. Psixolingvistika asoslari. -M., 2005 yil.
4. Toʻxtayeva S. Neyrolingvistika – psixolingvistika yo’nalishi sifatida. Metodist. Ilmiy maqolalai to’plami. – Toshkent.2017.