Mavzu: Son. Sonning leksik-grammatik xususiyatlari. Sonning ma’no turlari

Sonning ma’no turlari

• 
  Son ma’no jihatdan va grammatik xususiyatlarga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: sanoq sonlar va tartib sonlar.
  
• 
  Sanoq son ma’no xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi:
  
• 
  1) miqdor son;
  
• 
  2) dona son;
  
• 
  3) chama son;
  
• 
  4) jamlovchi son;
  
• 
  5) taqsim son.
  

Son tahlili namunasi

• 
  1. So`rog`i.
  
• 
  2. Butun Yoki kasrligi.
  
• 
  3. Ma’no turi.
  
• 
  4. Hisob so`zi bor-Yo`qligi.
  
• 
  5. Otlashgan Yoki otlashmaganligi.
  
• 
  6. Tuzilish turi.
  
• 
  7. Gapdagi sintaktik vazifasi.
  

Bir sonining o`ziga xos grammatik xususiyatlari

• 
  1. Ilgari tilga olinmagan predmet nomini ifodalaydigan ot oldida kelib, gumon noaniqlik ma’nosini ifodalaydi: Maqsud aka Oybek ikkovimizga kula-kula bir voqeani aytib bergan edi.
  
• 
  2. Bir soni fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib, kuchaytiruv ravishi (juda, g`oyat) va kuchaytiruv yuklamasi (hatto) kabi ma’noni kuchaytirishga xizmat qiladi: Bir chiroyli, bir yoqimli shamol turdi (S.Ahmad).
  
• 
  3. Bir soni sifatlovchi-sifatlanmish orasida kelganda ham ma’noni kuchaytiradi: Gulnor uchun ulug` bir baxt shu uchrashuv bo`ldi (A.Q.) Juvon asabiy bir harakat bilan ro`molini olib o`radi (A.Q.).
  

4. Ayiruv chegaralov yuklamalari (-gina, faqat) vazifasini bajarib, ayirish, chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so`zi –gina, faqat vazifasini bajargan.

• 
  4. Ayiruv chegaralov yuklamalari (-gina, faqat) vazifasini bajarib, ayirish, chegaralash kabi ma’nolarni ifodalaydi: Kamtarlik ham bir xislat («Tafakkur gulshani»). Mening ishonchim bir sensan. Bunda bir so`zi –gina, faqat vazifasini bajargan.
  
• 
  5. Bog`lovchi vazifasida kelib, uyushiq gap bo`laklarini Yoki qo`shma gap qismlarini bog`lashga xizmat qiladi: Bir kattaning gapiga kir, bir kichikning (Maqol).
  
• 
  6. Bir soni o`zi bog`lanib kelgan so`z bilan «hech kim», «hech qanday» olmoshlar ma’nosida keladi: Kunlik normasini bajarmagan bir kishi qolmadi.
  
• 
  7. Kesim vazifasini bajarib kelganda, birdamlik, o`xshashlik, umumiylik ma’nosini ifodalaydi: Kemaga tushganning joni bir (Maqol). Odamning tili bilan dili bir bo`lsin.