Mavzu: Soliq yukining tadbirkorlik subyektlari moliyaviy faoliyatiga ta’siri. Reja: kirish

1-jadval. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudetida soliqlarning ulushi.⁵

Nomi	birlik	2016	2017	2018	2019	2020
Davlat byudjeti daromadlari	Mlrd.so’m	41043,5	49681,0	79099,1	112165,4	132938,0
Davlat byudjeti soliqlar	Mlrd.so’m	36289,8	45955,3	71128	97784,7	112892.2
Davlat byudjeti daromadlari soliqlar ulushi	%	88,45	92,5	89,8	87,2	94,5

Bundan ko’rinib turibdiki, soliq tushumlaridagi o’zgarish O’zbekiston davlat budjeti daromadlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Samarali soliq siyosatini yuritish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda O’zbekiston davlat byudjetining 90 % ida ko’proq qismi soliqlar orqali shakllantiriladi.

Davlat byudjeti mablag’lari trln.so’m

Soliq yuki, %

1-rasm. Davlat byudjeti daromadlari dinamikasi.⁶

Davlat milliy ishlab chiqarishni o’sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o’zgartirish va byudjet xarajatlari orqali ta'sir ko’rsatadi. Bugungi kunda O’zbekistonda soliq yuki 21,26% ni tashkil qilmoqda. Bu ko’rsatgich 2020- yilda 21,95% bo’lgan bo’lsa, 2019- yilda 21,91% ni tashkil qilmoqda. Bu ko’rsatkich yildan yilga tushib bormoqda.(1-rasm)

Yillar	Birlik	2016	2017	2018	2019	2020
YaIM	Mlrd.so’m	242495,5	302536,8	406648,5	510117,2	580203,2
Soliq yuki	%	-	-	26,5	21,9	21,95

2- jadval. O’zbekistonda soliq yukining YaIM ga nisbatan ulushi, % foizda⁷

Soliq yuki darajasi dunyo mamlakatlarida ularning budjet- soliq siyosatidan kelib chiqqan holda turlicha shakllantirilgan. Qaysidir davlatda soliq yuki kam bo’lsa, demak ularning budjet xarajatlari ham nisbatan kam bo’ladi. Aholi daromadlarining taqsimlanishida bevosita o’zlari orqali sodir bo’ladi. Aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, mamlakat aholisiga davlat budjetida mablag’ ajratilishi kam bo’ladi, lekin shu to’lovlar uchun ularning o’zlari daromadlarini sarflaydilar. Bunday usul qaysidir holatlarda o’z samarasini berishi mumkin, ya’ni kimgadir qaysidir davlat budjetidan qilingan xarajatlar kerak bo’lmasligi mumkin, ular shu daromadlarini saqlab qoladilar. Buning salbiy tomoni esa mamlakatda ijtimoiy himoya darajasi pasayib, o’ta boylar va kambag’allar orasidagi farq kattalashib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Undan tashqari bu xalqlarning madaniyatiga ham bog’liq holat. Chunki ijtimoiy himoyaga ko’p e’tibor beradigan davlatlar o’z atrofida qiynalayotganlarga o’z daromadidan soliqlar to’lash orqali yordam berganday bo’ladi. Bundan tashqari mamlakatlarning rivojlanish darajasi ham ulardagi soliq yuki darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Agar mamlakatda tadbirkorlar, umuman olganda soliq to’lovchilarning sonini ko’p bo’lishi har bir kishi uchun soliq yukini kamaytirishi mumkin. Ba’zi mamlakatlar o’z tabiiy resurslarni sotgan holda iqtisodiyotini yuritishi mumkin. Bunday davlatlar boy qimmatbaho tabiiy resurslari ega bo’lishi bo’lganligi uchun, ulardan olingan daromadlari budjetni to’ldirish uchun yetarli buladi, soliqlar ulushi esa kamroq bo’lishi mumkin.(2- jadval.)

E’tibor beradigan bo’lsak eng soliq yuki kam davlatlar arab davlatlari bo’lib, ularning iqtisodiyoti asosan neft eksporti bilan bog’liq hisoblanadi. Shu sababdan davlatning boshqaruv xarajatlari, ijtimoiy himoya uchun mablag’lar milliy boylikdan kelgan daromadlar hisobidan qoplanganligi bois aholidan soliqlar ko’p olinmaydi. Xitoy kabi davlatlarni oladigan bo’lsak, bu davlatda tadbirkorlik juda ham yaxshi rivojlangan. Soliq to’lovchilarning soni juda ham ko’p. Shu sababli soliq yuki unchalik katta emas. AQSH, Janubiy Koreya, Rossiya kabi mamlakatlarda esa soliq yuki darajasi o’rta darajada. Soliq yuki darajasi katta bo’lgan mamlakatlarning asosiylari Yevropa mamlakatlari hisoblanib, ularning davlat budjetidan aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari miqdori katta qismni tashkil etadi. Bu davlatlarda ta’limga, sog’liqni saqlashga, ijtimoiy ta’minotga katta miqdorda xarajat qiluvchi mamlakatlar hisoblanadi. Bunga misol tariqasida Buyuk Britaniyani keltirish mumkin. Bu mamlakatda ta’lim juda rivojlangan. Dunyoning ko’zga ko’ringan institutlari o’sha yerda joylashgan. Aholini Ijtimoiy ta’minotga muhtoj qatlamlari, pensionerlarga, nogironlarga, kam ta’minlanganlarga katta miqdorda xarajat qilinadi. Shu sababli soliq yukining katta miqdorda bo’lishi tabiiy holdir.

Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha soliq og’irligi qanchalik past bo’lsa, davlat iqtisodiyotining rivojlanishi ham shunga mos ravishda o’sish tendensiyasiga ega bo’ladi. Shuningdek, ilmiy izlanishlarda xo’jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi soliq yukini hisoblashning turli usullari mavjudligi to’g’risida yetarlicha ma'lumotlarni uchratish mumkin. Mahsulot tannarxini shakllantirishda korxonaning soliqqa oid xarajatlari boshqa moddiy xarajatlar bilan bir qatorda turadi. Shu jihatdan olib qaraganda, soliq yukini hisoblab chiqarishning ilg’or usullaridan foydalanish real vaziyatni to’liq ifodalab beradi. Ma'lumki, investitsiyalar har qanday jamiyatda iqtisodiy o’sishning muhim omili sifatida e'tirof etiladi. Shu borada kapitalni o’stirishiga ta'sir o’tkazuvchi hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantiruvchi omillar ichida soliqqa tortish masalasi muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda qulay investitsion muhitni yaratishda maqbul soliq rejimini qo’llash orqali soliq to’lovchilarning haqli e'tirozlariga sabab bo’layotgan ayrim muammolarni, xususan ular zimmasidagi soliq yukini yanada kamaytirish mumkin.

Ma'lumki, soliq stavkasining pasaytirilishi, amortizatsion sxemalarning zamon talablaridan kelib chiqqan holda takomillashtirilishi, xalqaro talablardan kelib chiqqan holda soliqqa tortish bazasini o’zgarishi orqali investitsion muhit yanada qulayroq ko’rinish olishi mumkin.

2.