Mavzu: Sigirquyruqnamolar —

Ituzumdoshlar oilasi (Solanaceae)
Bu oilaga, asosan, tropik mintaqalarda o'sadigan o'tlar, buta va daraxt o‘simliklar kiradi. O'rta mintaqalarda faqat o‘tsimon turlari uchraydi. Bu oilaga 85 avlod va 2300 ga yaqin tur kiradi.Ituzumdoshlaming bargi butun yoki kertiklangan bo’lib, poya va novdalarda navbat bi­lan yoki qarama-qarshi joyla­shadi. Yon bargchalari yo‘q.Gullari, odatda, to'g'ri tuzi­lishli, ikki jinsli, gu! qismlari 5 tadan bo'lib, yakka-yakka yoki gajjak shaklida to‘pgul holda joylashgan. Gultojisi o‘zaro qo‘shilib ketgan 5 ta tojbargdan iborat: changchisi5ta gultoj bargi bilan navbatlashib joylashadi. Urug'chisi 2ta meva bargchadan tashkil topgan. Urug'chi tugunchasi ustki, 2 uyali, uning tevaragini 5 bo’lakli shiradon halqa shaklida o'rab olgan. Mevalari ko‘sakcha yoki rezavorlardir. Urug’larida endosperm bo’ladi yoki bo’lmaydi. Tarkibida alkaloidlar bo’lganidan ituzumdoshlar zaharli hisoblanadi.O'rta mintaqa hududsida ituzumdoshlaming quyidagi avlodlari ko‘p bo'ladi: ituzum (Solanum), pomidor (Lycopersicon), tamaki (Nicotiana), qalampir (Capsicum), bangidevona (Datura)Ituzumdoshlar oilasiga kartoshka (Solanum tuberosum), pomi­dor (Lycopersicon esculentum), baqlajon (Solanum melongena), qalampir (Capsicum annum), tamaki (Nicotiana tabacum), maxorka (Nicotiana rustica) kiradi. Kartoshka o'simligi (Solanum tuberosum) Gultoji yassi do'ngalak shakl- da bo'lib, o‘zaro qo'shilib ketgan, tusi oq, qizg‘ish, binafsharang yoki ko'kish (osmonrang) bo’ladi. Keng ochilgan gul o'rtasida konus- simon changchi chiqib turadi, changchi iplari qisqa bo’ladi. Gultoji, gul o‘midan ajratib olinib, to‘g‘rilovchi ignaning uchi bilan uning narilsa, changchilaming gultojga (ostki qismiga) birikkanligi va ulaming gultojbarg bo’laklari bilan navbatlashib joylashganligi ko‘rinadi. Gulkosachasi nashtarsimon, uchli beshta barg boo’lakchalaridan iborat, sirti tuklar bilan qoplangan, kosachaning qisqagina naychasi ichida tuguncha joyla­shadi. Kosacha bargchalarini gulbandi tomonga qayirib, tuguncha ko‘ndalangiga kesilsa, uning urug‘kurtakli ikki uyadan iboratligi ma’lum bo’ladi.Kartoshka o‘simligining mevasi - rezavor meva. Hozirgi vaqtda kartoshkaning ekiladigan 1000 ga yaqin navi bor. Kartoshka xalq xo'jaligida juda katta ahamiyatga ega bo’lgan ekin hisoblanadi. Sigirquyruqdoshlar oilasi— Scrophulariales o‘t, yarim buta, qisman buta va daraxtsimon o‘simlik. Barglari oddiy navbatlashib yoki qarama-qarshi, qisman halqa shaklida joylashgan, bandsiz. Gullarissimoz gul to‘plamlarida, qo‘sh jinsli yoki qisman bir jinsli, ziagomorf, gul qo‘rg‘oni 5 yoki ayrim hollarda 4 a’zoli, kosacha barglari bir qadar tutash, toj barglari tutash, nay shaklida, changchilari gul toj bargi bilan tutash, ginetseyi ko‘pincha ikki meva bargidan shakllanadi, tugunchasi ustki yoki qisman yarim ostki, gul qo‘rg‘onining botiq qismida o‘rnashgan. Mevasi ko‘sakcha yoki ayrim hollarda danak, qisman shirali meva, urug‘i endospermli.Sigirquyruqdoshlar oilasi — scrophulariaceae Oilaning 200 turkumga mansub 3000 dan ortiq turi butun yer bo‘ylab,tarqalgan.
2.2 3-rasm Ituzumdoshlar oilasi vakillri

Odatda, ular bir, ikki va ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglari oddiy, qarama-karshi joylashgan, gullari barg qo‘ltig‘ida yoki shingilda, qisman boshoqsimon gul to‘plamlaridan joy olgan, qo‘sh jinsli, ko‘sh gul qo‘rg‘onli. Changchisi 4 ta, qisman 5 ta, urug‘chisi ikkita meva bargidan shakllangan tugunchasi ikki xonali. Mevasi kusakcha urug‘i endospermli. Oilaning O'zbekistonda keng tarqalgan sigir quyruq(U. Songoricum), ikki yillik, bo‘yi 60—120 sm,silindrsimon, to‘p gulli, ko‘p yillik, bo‘yi 25—70 sm, barglari etli, poyada navbatlashib joylashgan, gul tojisi sariq, adir va tog‘ mintaqasida tar- qalgan qoramig‘ (Linaria Popovii) ko‘p yillik o‘t, bo‘yi 25—40 sm, poyasi tuksiz, sershox, to‘p guli shingilsimon adir va tog‘ zonalarining ekin dalalarida begona o‘t si- fatida uchraydigan taka soqol (Dadortia orientales) kabi turlari mavjud.
Zubturumdoshlar oilasi —Plantaginaceae

2.2 4-rasm Zubturim turkim vakillari
Oilaning ikki turkumga mansub 250 turi yer yuzining o‘rta iqlimli mintaqalarida tarqalgan. Ulardan biri va muhimi O‘zbekistonda keng tarqal- gan zubturum turkumi bo‘lib, uning ko‘p yillik o‘t, bo‘yi 10-70 sm kela- digan cho‘l, adir va tog‘ zonasida tarqalgan nashtarbarg zubturum (R. lanceolatum) va balandligi 30-50 sm ulkan yaproqli ariq va daryo bo‘ylarida, ekinzorlarda o‘sadigan bargizub (R. major) singari turlari e’tiborga molik tur hisolanadi. Sigirquyruqnomalar kiruvchi turkim va turlar Ituzumdoshlar oilasa — Soanaccae Bu oilaga o‘tlar, ba’zi bir buta va daraxt o‘simliklar kiradi. Daraxt o‘simliklari asosan tropik oblastlarda o‘sadi. Barglari butun yoki qirqilgan bo‘lib, navbat bilan yoki qarama-qarshi joylashadi, yon bargchalari bo‘lmaydi. Gullari yakka-yakka yoki gajak shaklli to‘pgullarga yig‘ilgan bo‘ladi; guli tug‘ri ikki jinsli. ko‘pincha besh bo‘lakchalidir. Gultojlari qo‘shilib o‘sgan 5 ta tojibargdan iborat. Changchi gultojisining pallalari bir biriga navbatma navbat joylashadi Urug‘chilari ikkita mevali bargdan tuzilgan. Tugunchalari ustki, ikki uyalidir. Tugunchalar atrofida besh pallali to‘garak shakldagi kektardonn bo‘ladi. Gullari hasharotlar yordamida changlanadi Mevalari ko‘sakcha yoki rezavorlardir. Urug‘larida endosferm bo'lamaydi yoki kam bo‘ladi. Tarkibida alkagoydlar bo‘lgan, ituzumdoshlarning ko'plari zaharli o‘simliklar hisoblanadi. Ituzumdoshlar oilasining 2500 turni o‘z ichiga oladigan 80 turkumi bor.